उदास समयको कुरूप सौन्दर्य

कहिलेकॉंही उदास हुनु बेग्लै सन्तुष्टीको कुरा हो। म विचार गर्छु, मान्छे कतिखेर निक्कै उदास हुन्छन्? वास्तवमा मानिस बिनाकारण धेर उदास हुन्छन्। एकजना पत्रकारले उदास हुनु कति खतरनाक हुन्छ। एकजना कविले उदास हुनु उतिकै खतरनाक हुन्छ। उदास हुनुको निम्ति ठोस कारण चाहिन्छ, यस्तो लाग्थ्यो। तर उदास हुनुको निम्ति कारण हुनु पर्दैनरहेछ। भारतीय नेपाली साहित्यमा आएको उदासीनताको खास कारण छैन। विचारको एउटा साइकोलजिकल डिसअडरको प्रभावले उदास हुनु, के सॉंच्ची कै उदास हुनु हो र? वास्तवमा भारतीय नेपाली सर्जकहरूले उहासीनताको ढोङ गरिरहेका त होइनन्?

...
सुदामा पाण्डेय उर्फ कवि धूमिल ‘यसरी बातबातमा ‘यस समय’ उदास हुनु ठिक होइन भन्छन्।’ उदासीनतालाई समयले प्रेरित गर्दैरहेछ। कुनै सङ्कटको बेला उदास भइराख्नु वास्तवमा नै हॉंस्यस्पद कुरा हो।
    कविहरू सोंचसित ठोसरुपले तादाम्य नराखी विचारयात्रामा निस्किँदा समाज र कविता दुवै जोखिममा पर्छ। हुनु त समाजलाई कविताको बाटो हिँडाउन गाह्रो कुरा हो। तर समाजले कविताबाट प्राप्त गर्नुपर्ने ठोस दर्शन स्वस्थ कविद्वारा नै सम्भव हुन्छ। उदास कविबाट त्यो समाजले के पाउँछ?
धूमिलले निक्कै बल दिएर(स्ट्रेस दिएर) ‘यस समय’ उदास हुनु ठिक नहुने सुनाउँछन्। जीवन दर्शन नबुझी लेखिएका आख्यान कुनै दुर्घटनामा पर्ने कुरा कसैले गरेको सुनेको छु। समय दर्शन नबुझी लेखिएको कविता पनि दुर्घटनामा पर्नैसक्छ। जीवनको सङ्कट आर्थिक-सामाजिक क्षेत्रबाट प्राप्त हुने सबैभन्दा ठूलो  दुर्घटना हो। आर्थिकरुपले बलियो नभएको क्षणमा जुन संघर्ष जीवनले पाउँछ, त्यो संघर्षबिच नै सिर्जना प्रभावकारी बन्छ।
...
धूमिल विधवा आमा, प्रिय स्वास्नी, चार भाइ छोडेर कलकत्ता हिँडे।
कविलाई कसैले सहयोग गरेनन्। त्यसपछि तिनले टिनाफलाम बटुल्ने काम खोजे। दिनभर, कुहिएको रड, टिन, फलामका टुक्राहरू खोज्थे र बेच्थे। यो सङ्कट धूमिलको निम्ति सिर्जानात्मक उर्जा पनि थियो। त्यतिखेर धूमिलले लेखेका छन्,  ‘शब्द कसरी कविता बन्छ, हेर, अक्षरहरूबिच खसेको मान्छेलाई पढ। के सुनेको छौं? त्यो फलामको आवाज हो कि माटोमा खसेको रगतको रङ?’
साथीहरूले धूमिललाई मासुको फलाम भन्थे। सॉंच्ची नै फलाम धूमिलको लागि के थियो? मलाई लाग्छ, धूमिल कहिल्यै उदास भएनन्। बरू फलाम बटुलिरहे। लेखिरहे कविता। घरमा ‘भोक’ संत्रास थियो। भोकसित लड्न न त आमासित शक्ति थियो न त पितासित। ‘नानीहरू भोक्कै छन्,’ धूमिलले कवितामा लेखेका छन्, ‘आमाको अनुहार ढुङ्गा अनि पिता काठ। आफ्नै आगोमा जलिरहेछ सारा घर।’
...

आत्मसंघर्षबाट कविले टिपेको पीडा कविताको शक्ति बन्दोरहेछ। धूमिलको आत्मसंघर्ष मात्र पढ्दा पनि कठिन समय बोध हुन्छ। यस्तो ‘समय’-मा उदास हुनु कति खतरनाक हुन्छ?
संसारभरका गरिबी संघर्षशील कविको निम्ति कुरूप सौन्दर्य हो। कवि मुक्तिबोधले आफ्नो डायरीमा सौन्दर्यबारे साथी केशवसित धेरै तर्क गरेका छन्। ‘कुनै पनि वस्तु वा भावसित मानिस जब एकाकार हुन्छ तब सौन्दर्यबोध हुन्छ’,केशवले भनेका छन्, ‘सब्जेक्ट अनि अब्जेक्ट, वस्तु अनि त्यसको दर्शन, यी दुइ पृथक तत्वहरूको भेद मेटाएर जब सब्जेक्टले अब्जेक्टसित तादाम्य प्राप्त गर्छ तब सौन्दर्य भावना उद्बोधित हुन्छ।’
    यसै पनि कविहरू आफ्नो स्तरबाट सौन्दर्यबोध गर्नेगर्छन् तर मुक्तिबोधलाई केशवले पाठक, श्रोता र कविबिचको भेद मेटाएर नै सौन्दर्यबोध गर्न सही हुने विचार दिन्छन्। यी नै कुराहरूबिच मुक्तिबोधले धेरै तनाउ झेलेका पनि छन्। धूमिलले कविताको सौन्दर्य श्रमिकहरूबाट प्राप्त गरेका छन्। टिनाफलाम उठाउने मान्छेले आफ्ना कवितामा दिने सौन्दर्य के हुन्छ?
‘विश्वको सौर्यमय विम्ब श्रमिकहरूको आँशु र रगतले बनिएको हो’, धूमिलले भनेका छन्।
...

    नेपालका सिर्जनशील अराजक आख्यानकार राजन मुकारुङले नेपाली साहित्यको सौन्दर्य फेरिसकेको र पुरानो सौन्दर्यबाट नेपाली साहित्यको अर्थ नखुल्ने आफ्नो किटान रहेको मलाई सुनाएका हुन्। ‘मैले ‘नेपाली साहित्यको फेरिएको सौन्दर्य’ लेख्दा साहित्यिक जमातमा भन्दा राजनैतिक जमातमा धेर बहस चल्यो,’ तिनले भने, ‘सिमान्तकृतहरूको समाज र संस्कृतिबाट 60 को दशकमा नेपाली साहित्यले उचाईँ प्राप्त गरेको सॉंचो हो।’
द्वन्द्व र संक्रमणकालीन समयमा यी सर्जकहरू उदास भइदिनु हो भने राजन मुकारूङले यो डिस्कोर्स नेपालको राजनीति, समाज र साहित्यलाई दिन सक्दैन थिए।
    दार्जीलिङमा बसेर साहित्य लेख्ने जमातले यति तड्कारोरुपले भारतीय साहित्यको सौन्दर्य फेरिएको घोषणा कहिले गर्न सक्ने?
एउटा उदास लेखनले भारतीय नेपाली साहित्यलाई छोपेर राखेको छ। दार्जीलिङका चिया श्रमिकहरू, भारतीय नेपालीहरूको इतिहास, पहिचानको सङ्कट र साहित्य वास्तवमा कति टाडा टाडा छन्? भारतीय नेपाली साहित्यको यो उदाशीनता वास्तवमा हाम्रो समयको कुरूप सौन्दर्य हो।
त्यही सौन्दर्यलाई अधि राखेर, उदासीनतालाई फुटाएर निस्किएको स्वर हस्तक्षेपी भएन भने त्यो आफ्नो समयमाथि हेल्चेक्राई गरिएको हुन्छ। वास्तवमा भारतीय नेपालीहरूको संघर्षबाट नेपाली साहित्यले त्यो सौन्दर्य किन प्राप्त गर्न सकेन?
यो निक्कै चाखलाग्दो व्यङ्ग्य हो।
...

धूमिलले स्ट्रेस दिएको ‘समय’ मा यता भारतीय कविहरू उदास नै थिए। तर भारतीय नेपाली साहित्यमा समयको खोजी अब नयॉं डिस्कोर्स हुनसक्छ। पहिचानको निम्ति भएका दुइवटा आन्दोलन अनि दुइवटै असफलता, राज्य र केन्द्र सत्ताले आन्दोलन दबाउन गरिएको षडयन्त्र, अन्तराष्ट्रिय व्यापार, सिमाना र राजनैतिक स्वार्थ। आन्तरिक उपनिवेशित नेपाली भाषा, समाज र संस्कृति अनि संघर्षबाट डिस्कोर्समा ल्याउन समय लेखन र समय पठन अब अनिवार्य छ।
    यसै पनि अस्सीको दशक (सुबास घिसिङको आन्दोलन) भारतीय नेपाली साहित्यमा चहकिलो बनेर आएन। जब कि तेस्रो आयामकाल, लीला लेखनकालको साहित्यमा ‘टाइम र स्पेस’ खोज्दै जॉंदा पश्चिमतिर पुग्न सकिन्छ। भारतीय नेपाली साहित्यमा समय हराउनु, द्वन्द्वले दिएको प्रभाव नआउनु एउटा उदास यथार्थ हो। यही यथार्थले उदास समयको कुरूप सौन्दर्य भारतीय नेपाली साहित्यलाई दिएको छ। त्यस बेला, त्यस बेलाको (भूत) सामाजिकता, विचार र  समस्या चाल पाउन कथावाचकले कथा भनिराखेको हुनुपर्ने। भनेर छोडिराखेको ‘कथा’-बाट अहिले सुन्दा त्यस बेला बितेको ‘समय’ चाल पाउन सकिन्थ्यो। लेखेर छाडिराखेका कथा अहिले पढ्दा त्यस बेलाको सहज र कठिन समयको मनोविज्ञानमाथि तर्क गर्ने ‘पाठ’ पाउन सकिन्थ्यो।
    तेस्रो आयाम र लीला लेखनले त्यस बेला बितेको समयलाई कसरी लेखेको छ, यो बुझ्न धेरै मिहिनेत गर्नुपर्छ।  अब अगमसिंह गिरी, इश्वरबल्लभ, बैरागी काइँला, हरिभक्त कटुवाल, विकास गोतामे हुँदै मनप्रसाद सुब्बा, सुधीर छेत्री हुँदै राजा पुनियानी र प्रदीप लोहागुणसम्मैमा ‘समयचेत’ खोज्न अनिवार्य छ।
    कविताको सन्दर्भमा मलाई लाग्छ, सचेततापूर्वक ‘समय लेखन’-को अभियानमा कविहरू नरहेकाले उनीहरू भएर बितेको ‘समय’ कवितामा पसेन। त्यो समयसौन्दर्य पनि आएन।
...

    स्टिफन हकिङ्ग्सले समयको उत्पति ब्रह्माण्डको जन्मपछि भएको देखे। ब्रह्माण्डको जन्म समय ‘बोध’ गराउने घटना थियो। साहित्यमा घटनाहरूलाई क्रमानुक्रम राख्नु भनेको समयलाई सजाएर राख्नु नै हो। जान इलिस मेक टोगार्ट-को ‘काल सैद्धान्तिकी’-ले ‘प्रत्येक घटनाले बोकेर हिँड्ने समय व्यावहारिकतासित जोडिएको अवधारणा हो’ भन्छ। यसकारण हकिङ्ग्सले ब्रह्माण्डको इतिहास बताउँदा समयको इतिहास बताइरहेका हुन्थे। साहित्यले घटनाको इतिहास भन्दा पनि समयको इतिहास नै भनिरहेको हुन्छ।  तर रामायण, महाभारतजस्ता पूर्वीय ग्रन्थहरूमा पाइने ‘समय’-ले भक्तिज्ञानको खेती मात्र नगरेर राजा र प्रजा, पुरुष र स्त्री, शोषक र शोषित, सत्ता, क्रुरता, प्रेम, आदर्श, हिंसा र लोलुपताबारे ‘डिस्कोर्स’ पनि अघि ल्यायो। त्यसो हो भने अब भारतीय नेपाली साहित्यले आफ्नो सौन्दर्यको खोज समय पठनबाट नै गर्न सक्छ।
    भारतीय नेपाली लेखकको लेखनमा उसको इथ्निसिटी, समाजिक, सॉंस्कृतिक मनोविज्ञान, पहिचानको खोजी अथवा समयसत्ताको जुन उपस्थिति हुन्छ, त्यो अनुवाद भएर जॉंदा विश्वमा पुग्छ। भारतीय साहित्यको निर्माणमा त्यो ठूलो अभ्यास हुन्छ। तर 80 को दशकमा भएको सुबास घिसिङको तथाकथित आन्दोलनले सामाजिक-अर्थनैतिक, सांस्कृतिक, भाषिक, जातिक तथा मूल्यको क्षेत्रमा पारेको प्रभाव लेखनमा आएन। त्यही उदासीनता भारतीय नेपाली साहित्यको भयानक सौन्दर्य हो?

...

    ‘आफुले पाएकै दुख छोरीले पनि पाउलान्’ भन्ने दुःखले मानिसलाई कति आहत गर्छ, त्यसको जवाब छोरीको घॉंटी निमोठेपछि निस्कियो। अमेरिकन सिभिल वार (1861-1865)बिच यो कथा टोनी मौरिसनको ‘बिल्भेड’- ले भनिदिएको छ।
    मरेकी छोरी जब प्रेत बनेर घरैमा बस्न आयो, तब लेखनमा मायावी यथार्थवादको ‘समय’ पस्यो। (मायावी यथार्थवादलाई ‘समय’ बनाउने लेखनमा टोनी मौरिसन पनि एक थिइन्।) वास्तवमा तनाउबाटको मुक्ति मायावी चरित्रबाट पाइने विश्वास लाग्नैसक्छ। विश्वास लाग्नु मानसिक निकासको नयॉं बाटो हुनसक्थ्यो। छोरीको घॉंटी निमोठेर वास्तवमा एउटा ‘शक्ति’-कै हत्या गर्नु शिविल वारले निम्त्याएको वैचारिक क्राइसिस थियो। सामाजिक-अर्थनैतिक क्राइसिसले निर्माण गर्ने विचार नै वास्तवमा ‘समय’ थियो। ‘विल्भेड’- पढ्दा मायावी यर्थाथवादी ‘समय’ नै पढ्छौँ। यसकारण सर्वोच्च मुक्तिका निम्ति मौरिसनले पनि भनिराखिन्, ‘साहित्यको मूल विषय राजनीति हुनुपर्छ।’ किनभने राजनीति संसार र जीवनबिचको कोष हो। जीवनदेखि संसारतिर संसारदेखि जीवनतिरको यात्रा राजनीतिले नै तय गर्छ। साहित्यमा ‘राजनीति’-कुनै पनि दल वा पार्टीको विचार बस्ने घर होइन। पार्टी  र राजनीतिबिचको अर्थभेद चाल नपाउनेहरूले ‘समय’ पढ्न सक्दैनन्।
राजनीति निषेध गरिएको साहित्यमा ‘समय’ हेर्ने ठाउँ कहॉं हुन्छ?
 अरबी युवा कवि इमान मार्सल, जसले इराक र कुवैतबिचको द्वन्द्व आफ्नै आँखाले देखेकी थिइन्, उसलाई लाग्छ, ‘कविता आफै एक प्रत्यक्ष राजनैतिक क्रिया हो।’ नेपालका कवि श्रवन मुकारुङको ‘विसे नगर्चीको बयान’ समय लेखनको सुन्दर नमुना हो। उनको कविताले बोकेको राजनीति द्वन्द्वले कविलाई दिएको सौन्दर्य थियो। श्रवन मुकारुङका कविता दुई दशक नेपाली कविताको सौन्दर्यको केन्द्रमा त्यसैकारण पनि बसेको हो। त्यसैको प्रभाव आजका कवितामा आजसम्मै छ्याङ्ग देखिन्छ पनि।
    त्यसो हो भने भारतीय नेपाली साहित्यले खोज्नुपर्ने सौन्दर्य के हो त?

    ...

    बर्तोल्त ब्रेख्तले कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता लिएनन् तर तिनी जन संवादी विचारमा विश्वास राख्थे। मार्क्सवाद ब्रेख्तको समय लेख्ने निब थियो। आफ्नो समयमा ‘लय’ भर्नु उसको कृतिमा रहेको शाश्वतता हो। उसले जबसम्म आफ्नो समयलाई लेख्न सक्दैन तबसम्म त्यस लेखकले आफ्नो समयलाई सङ्गीतबद्ध गरेर कसैलाई सुनाउन सक्दैन। लेखकले लेखेको समय ‘पाठक’-ले चाल पाएपछि मात्र लेखकको लेखकीय परीक्षण समाप्त हुन्छ। जस्तो कि हर्बर्ड इहरिङले ब्रेख्तबारे भने, ‘यिनले हाम्रो ‘समय’-लाई नयॉं मेलोडी दिएका छन्।’ वास्तवमा ब्रेख्तले संवादका निम्ति (सुन्न सकिने) आफ्नो भाषा निर्माण नगरेको भए तिनलाई यसो भनिने थिएन।  नाटकलाई अनुभव गर्दा प्रतिक्रिया छाडिने अनि प्रतिक्रिया गर्दा अनुभव छाडिने समयसङ्कटबिच ब्रेख्तले नाटकलाई पूर्व घटना मानेर त्यसैबाट तत्कालै हुनुपर्ने ‘आलोचनात्मक दृष्टि’-निर्माणबारे बोले। उदाहरणमा यस्ता केही इतिहासहरू राख्न सकिन्छ, जो जो ‘समय’ लेख्न विश्वलाई आग्रह गर्थे।
    भारतीय नेपाली साहित्यले दुइवटा द्वन्द्व र कुरूप राजनैतिक समयबाट नयोँ कोरियोग्राफ निर्माण गरेन भने भारतीय साहित्यले केही प्राप्त गर्न सक्दैन।

...

    वास्तवमा नै कविताले राजनीति नलेख्ने घटना भारतीय नेपाली साहित्यमा घटेकै हो। लेखनलाई ‘कोरा भावुकता’ मान्ने संस्थागत विचारकको ‘घटना वा समय’ पनि सकियो अब। लेखनले शैल्पिक र सघन सौन्दर्यको बाटो पनि हिँडिसक्यो। ‘स्थानिक’-लाई छाडेर कविता ‘वैस्थानिक’ पनि भइसक्यो।  उनीहरूलाई लाग्यो, यस्तो प्रादेशिक लेखनले त विश्व साहित्यमा आफूहरूको ‘उपस्थिति’-को कल्पनासमेत गर्न सकिन्न तर दुर्भाग्य के भयो भने उनीहरूको विचार र बौद्धिकताको उचाइ छुन भारतीय नेपाली समाजले अझसम्म सकेन। यसलाई दुर्भाग्य र विडम्बना एकसाथ मान्दा पनि हुन्छ। त्यस समय कवि विकास गोतामेले ‘समय’ लेख्ने परम्परा भने बसालिराखेका हुन्। विकास गोतामेले आफ्नो समयसित पर्याप्त संवाद गरेका छन्। तिनको कविताले 80 र 90 बिचको कथा भन्छ। गोतामेका कवितामा ‘घटना’ सत्ता र आम मान्छेबिचमा घट्छ। यो घटना सुखद छ। गोतामेलाई ‘पार्टीसाहित्य’ लेख्ने भनिए पनि तिनको कविताले ‘पार्टी’ बोकेको हामीलाई कमसेकम लाग्दैन। व्यक्ति कविदेखि कोसौं टाढा आफ्नो सौन्दर्यप्रवाह कविताले नै दिन्छ। अगमसिंह गिरी, विकास गोतामेहरूले छाडिराखेको बाटोमा आजको ‘समय र विचार’-को यात्रा कहिलेका सर्जकले गर्ने हो त?
अबका कविहरूको समकालीनता भनेको अब यही उदास समयलाई फुटाएर भारतीय नेपाली साहित्यको हस्तक्षेपी सौन्दर्यको खोज हो।