एक सनकीको आदिवासी डिस्कोर्स

            अमेरिकी कवि एलेन गिन्सवर्गले भनेका छन्‌, माई म्याडनेस इज डियर टु मि। त्यो सिर्जनाशील सनकीले मात्र भन्न सक्ने वाक्य हो। गिन्सवर्गबारे पढ्‌नेले धेरथोर तिनीबारे जानेकै हुन्छन्‌। गिन्सवर्ग कतिसम्म सनकी हुन्‌ भने आफू चॉंही गँजडीहरूसित लठारिन्थे तर लेख्थे, ‘अमेरिका म तिम्रो मुर्खताभित्र बॉंचेर कुनै पवित्र श्लोक कसरी लेख्न सक्छु?’

कुनै पनि असल कवि सधैँ शक्तिकेन्द्र अनि सत्ताको विपक्षमा हुन्छन्‌। गिन्सवर्गले त अमेरिकालाई ‘तिम्रो एटमसित आफै सम्भोग गर’ समेत भनेका थिए। यो लाइन सर्वाधिक चर्चित लाइन हो। वास्तवमा तिनको विचारको केन्द्रमा शान्ति र समानताको पुनर्स्थापना थियो।

            जब कुनै पनि कवि आफ्ना विचारमा प्रतिबद्ध देखापर्छ त्यसबेला उसमा त्यही सिर्जनात्मक सनक चढेको हुन्छ। यस्तै अवस्थामा पुगेको लक्ष्मीप्रसाद देवकोटालाई कसैले पनि पागल भनिदिनै सक्छन्‌ अनि देवकोटाले पनि ‘जरुर साथी म पागल’ भनिदिनै सक्छन्‌। वास्तवमा कविता भनेकै सनकी हुन्छ। असल कविताले सधैँ चिन्ता बोक्छ। किन भने त्योसित सामाजार्थिक, सांस्कृतिक रुपान्तरणको गहिरो सपना हुन्छ।

            हुन त कविता अनेकथरीका हुन्छन्‌। कोही कविता आकासको हिमालमा बादलको सिँडी चड्‌दै जाने र घामको उज्यालो चोरेर ल्याउने पनि हुन्छन्‌, कोही कविता जुलूसहरूको रुमालमा आर्तनातहरू पोको पारेर एउटा युगलाई डोकोमा बोक्ने पनि हुन्छन्‌। भनेको, शब्द गुम्फन, विचित्र चित्रमयता अनि अतिविम्बले कवितालाई जसले राम्रोसित लिप्न सक्यो कविता उति राम्रो भन्नेहरू पनि छन्‌। कति चॉंही विचारको कुरा चॉंही गर्ने तर त्यसको ‘हेतू’ चॉंही स्पष्ट नहुने कित्ताका कविता पनि छन्‌। ‘शैल्पिक दुरुहता, विम्बीय सघनता र वैचारिक अप्रतिबद्धता’ भारतीय नेपाली कवितालाई लागेकोे ठूलो रोग हो। यो रोग चिन्नेहरू आफ्नो लेखकीय हेतु र सामुहिक प्रतिबद्धतातिर लाग्दैछन्‌, नचिन्नेहरू यस्ता सनकीहरूको विरुद्धमा मोर्चाबन्दी छन्‌।

            यस्तोबीच नयॉं कवि आएका छन्‌, जसको फर्स्ट लुक्स्‌ नै सनकी छ।

तिनको डेब्यु नै अराजक प्रतिरोधी छबिबाट भइरहेकोे छ।



            तिनी हुन्‌ -प्रदीप लोहागुण।



...

            अचेल विमर्शको निम्ति विमर्श हुने, विरोधको निम्ति विरोध गर्ने, प्रतिक्रियाको निम्ति प्रतिक्रिया गर्नेे, टिप्पणीको निम्ति टिप्पणी गर्ने एकदमै नराम्रो आदत लागेको छ कवि र टिप्पणीकारहरूमा। यसलाई म ‘फेसनेबल यथार्थवादी’-हरूको अतिश्लाघा भन्दै आइरहेको छु।

            टेक्स्टभित्र लुकेको प्रामाणिक अनुभवलाई खोतल्ने त होइन प्रतिक्रियावादीहरू सेल्फ डिफेन्सिफ आलोचनाको खेती गरिरहेको देखिन्छ। कोही शास्वत कविताको गफ गरेर जम्मै कवितालाई दुत्कार्ने र भन्ने ‘कविता नै कसैले राम्रो लेखेका छैनन्‌।’ स्थानिक कविता लेख्यो र कविताको आयु घटायो भन्दै चिन्ता गर्नेहरू, कोही कवितामा आक्रोस धेर आयो भनेर मुन्टो बटार्ने, कोही कविताको स्पेसलाई ‘वैस्थानिक’ भन्दै आफ्नो विचारको संरक्षण गर्ने माहौलमा केवल सनकै चढेको भरमा कविता लेख्ने प्रदीप लोहागुणको ठाउँ कहॉं होला?

कविताको सान्दर्भिकतामाथि अहिले बहस भइहालेको छैन।

            स्थानिक कविता स्थानिक परिस्थितिबाट टिपिन्छ। कविताले देखेको सपना जुन दिन पुरा हुन्छ, त्यही दिन कविताले सान्दर्भिकता हराउँछ। सान्दर्भिकता हराएको त्यही दिन कविको सफलताको दिन हो। किन ला......मो बॉंच्नु पर्‍यो कविता? किन सधैँ बॉंचिरहनु पर्‍यो कवि?

सधैँ स्तुत्य किन भइरहनु पर्‍यो कवि? किन आरती गाइरहनु पर्‍यो कविताको?

यस्तो महत्वाकांक्षा सम्भ्रान्तहरूको हुन्छ, प्रदीप झैं दलित, आदिवासी र उपान्तकृतको होइन।

...



            त्यसै पनि आफूलाई वैचारिकरूपले गह्रौँ मान्ने, पुरानो विचारक, कवि, आलोचना मान्नेहरूले प्रदीपजस्तो नयॉं फेसलाई स्पेस दिने त कुरैै आएन। तर प्रदीपको सनक कस्तो देखिन्छ भने ती जड र गतिहीन विचारक, कवि आलोचकहरूलाई लङ्‌कै छोडेर लुइँलुइँती फड्‌को मार्दै अघि पुगिदिन्छन्‌। ‘यो चिचिलो कविको यत्रो फुर्ति?’ स्टाइलमा झोक्किनेहरू कम छैनन्‌ अहिले।

            यस्तो किन भइरहेको छ भने कवि हुनलाई धेरैवर्षदेखि लेखिरहेको हुनपर्छ, अथवा उनीहरूको आँखामा आइरहेको हुनुपर्छ। यसपल्ट कवि प्रदीप र निमा शेर्पा दुवै अचानक, सुन्दर र प्रतिवद्ध विचारका कविताहरू लिएर अघि आएपछि धेरैको दिमाग सल्किएको छ। धेरैको आसन खतरामा परेको छ। अब झुर कविता लेख्नेहरूको मृत्यु प्रदीपहरूजस्तो कविहरूको उपस्थितिले गर्नेछन्‌ कि?

            कुनै पनि नयॉं कलाकारले अचानक राम्रो पर्फर्मेन्स गर्नु थाल्यो भने त्यही मञ्चका पुराना कलाकारहरूको हालत के हुन्छ?

            यो जडता तोड्‌ने सनक प्रदीपको हो।

...



            जमिनि यथार्थ बाहिर, सपाट, बोक्रे, अवास्तविक, अव्यावहारिक लेखन र प्रतिबद्धता, दर्शन र ज्ञानानुशासनको कुरा जुन छ, त्यो नै हो फेसनेबल यथार्थवाद।

केवल विरोधमात्र, केवल प्रतिक्रिया मात्र, केवल आलोचना मात्र, केवल टिप्पणी मात्र यी फेसनेबल यथार्थवादी चरित्र हुन्‌।

         

            कस्तो हो भने, सवाल्टर्न स्टडीजमा लागेका गायत्री चक्रवर्ती स्पीभाकले भनेका छन्‌, साथीहरू युनिभर्सिटीका कुर्सीमा बसेर सवाल्टर्नको डिस्कोर्स गर्छन्‌, तर त्यो डिस्कोर्स त भुइँमा झरेर मात्र सम्भव छ।

यो कुर्सीमा बसेर काम गर्ने चरित्र यही फेसनेबल यथार्थवादी चरित्र हो।

            भारतीय नेपालीहरूमा राजनैतिक, सामाजिक, सॉंस्कृतिक, अर्थनैतिकस्तरमा जुन जुन सङ्‌कटहरू छन्‌, पहिचान र सुरक्षाका जुन जुन सवालहरू छन्‌, सत्ताले उनीहरूको विचार गर्ने क्षेत्रलाई जसरी विकलाङ्ग बनाइरहेका छन्‌ ती जम्मै सरोकारका कुराहरूलाई छोडेर कविताहरूमा आत्ममुग्धता, शालीनता, वैचारिक प्रतिबद्धहीनता र हेतु बिहीन जुन चेतना देखिन्छ त्यो पनि फेसनेबल यथार्थवादी अतिचेतना नै हो। यस्तोमा असल कविहरूले आफ्नो विचारलाई जोगाएर सङ्‌कटग्रस्त समाजमा सिर्जनाशील पुनर्स्थापनाको निम्ति लड्‌नु केवल सनकीले मात्र सक्छन्‌।

            पुराना कविहरूले देख्दै नदेखेको देख्दै नयॉं कवि प्रदीप लोहागुणले तिनको समकालीनतालाई ‘सनकी समकालीनता’ वा तिनको समयलाई ‘सनकी समय’ मानिरहँदा जडवादीहरूले पत्याउने कुरो नै आउँदैन।

तर यो कविता सङ्‌ग्रह नयॉं कविको नयॉं चेतनाको घोषणा पत्र हो।

...



            अम्वेदकरवाद अनि मार्क्सवादको समन्वयमा ‘दलित कविता’ लेख्ने त त्यसलाई जीवन दिने मराठी कवि नामदेव ढसालको याद आउँछ, प्रदीपको कविता पढ्‌दा मलाई।

ढसाल आफै दलित थिए। यसकारण देशको मूल भाषा र साहित्यले तिनलाई सधैँ बाहिर नै राख्यो। ढसालको लडाईँ ती नै मूल भाषा र साहित्य विरुद्ध थियो। तिनको लडाईँलाई शुरुमा कसैले पत्याएनन्‌। अहिले ‘दलित कविता’ देशको मूल भाषा र साहित्यिक डिस्कोर्सको केन्द्रमा छ।

‘राजनीति बेगर कविता हुँदैन, यो एक दलितले मात्र भन्न सक्छन्‌,’ ढसालले भनेका छन्‌, ‘जसले राजनीति बेगर पनि कविता हुन्छ भन्छ उ दलित होइन।’

दार्जीलिङ, तराई, डुवर्स आफैमा केन्द्रले सधैँ बाहिर राखेको ठाउँ हो। भारतमा गोर्खाहरू आफै अल्पसंख्यक र आदिवासी हुन्‌। अब उनीहरूबाट आउने साहित्य चॉंही त्यो केन्द्र, सत्ता जसले उनीहरूलाई ठिकसित कहिल्यै सम्बोधन गरेनन्‌, को पक्षमा हुनुपर्छ कि विपक्षमा?

            यसको सही निर्णय गर्न सक्ने सनकी हुन्छन्‌, नसक्ने हुन्न। कलावादी, दर्शनवादी, हेतूहिन विचारवादीहरूलाई प्रदीपको कविता अँध्यारोबाट निस्किने दैलो हो। तिनको कवितैबाट थाहा पाइन्छ तिनी डुवर्सका नागरिक हुन्‌ अनि डुवर्सका नागरिकको सामाजिक, सांस्कृतिक, वैज्ञानिक, इतिहासिक, भौगोलिक, मूल्य कति छ? त्यो बुझ्न पर्दीपको कविता नै पढ्‌नुपर्छ। नपढी धरै छैन।

यो सङ्‌ग्रह एक सनकीको आदिवासी सौन्दर्य हो। यो सङ्‌ग्रह पहाड र तराईको सामाजिक मनोविज्ञान पनि हो।

         

            प्रदीपको कवितामा देखापरेको राजनीति ती नै पीडित मानिसको मुक्तिको निम्ति हो। प्रदीप आफै आदिवासी हुन्‌ अनि तिनको सम्पूर्ण कवितामा त्यही आदिवासी गन्ध छ। भारतीय नेपाली कविताले कहिल्यै सम्बोधन नै नगरेको समतलीय आदिवासीहरूको पीडा हो यो सङ्‌ग्रह।

            पहिचानको खोजी प्रदीपको पहिलो शर्त हो। त्यसपछि मानवीय मूल्यको पुनर्स्थापना दोस्रो शर्त।

पीडित मान्छे शालीन हुँदैन, तर पीडितहरू शालिनताको ढोङ गरिरहेको मन पर्दैन प्रदीपलाई। हाम्रा धेरै कविहरू त्यही ढोगीँ शालीनताका शिकार छन्‌। कवि प्रदीप शालीन छैनन्‌ र विध्वंशकारी पनि छैनन्‌। तिनी चेतनाको लिमिटेशन बुझ्ने कवि हुन्‌। आग्रहको सीमा चिन्ने कवि हुन्‌।

            प्रदीपको कविता पढेपछि मैले भन्न सक्ने कुरा के हो भने कलाको आवश्यकता ‘विचार भन्न’-को निम्ति हुँदोरहेछ। कला भन्नको निम्ति विचार होइन। यस हिसाबले कवितीय संस्कारका ठीक उल्टो हिँडाई हो प्रदीपको। विम्बहरूको सघनता, वक्रोक्ति, दुरुहता, सङ्‌केतहरूको बाक्लो उपस्थितिलाई कला मान्ने बबुरो कवि, आलोचक र समीक्षकहरूले बास गरेको ठाउँमा बस्छन्‌ कवि प्रदीप। त्यहीँ उभिएर कवितालाई नयॉं डिस्कोर्स दिनु, नयॉं भाषा दिनु खेलाइँची होइन।

प्रदीपको कवितामा आएको कला जति विचार राख्नु हो, र जति सुन्दरसित प्रस्तुत गर्नु हो उतिको लागि छ। विचारमा प्रदीप प्रतिरोधी छन्‌। आदिवासी, सवाल्टर्न वा उपान्तकृतहरूको गाउँ र जङ्गलबाट निथ्रुक्क भिजेर आएका कविता हुन्‌ यी।

...

            मैले सर्सर्ती हेर्दा देखेको कुरा के हो भने यो सङ्‌ग्रह तिनकै समयको दस्तावेज पनि हो। त्यो ‘समय’ डुवर्स र दार्जीलिङको हो।

            ‘डुवर्स’ सत्ता र सत्तालोलुप कुटनीतिज्ञहरूको निम्ति जङ्‌गल थियो। यस्तो अनकन्टार जङ्‌गलमा जन्मिएको प्रदीपले कविताको निम्ति जङ्‌गली फूलहरूले गाउने सोझो भाषा टिपेका छन्‌। आदिवासीहरूको गीत गाउँने प्रदीप दुस्मनको खोजीमा निस्किएका योद्धा लाग्छन्‌-

            चल रे इलया

            खोजी करब,

            के हेके हमार दुस्मन।’



            फूलमणिहरूको चुल्ठोमा सपना सिउरिने कविताको केन्द्रिय स्वर ‘समय’ छ। बोध नहुने समयको विपक्षमा उभिएर कविता लेख्नु प्रदीपको कवितीय आँट पनि हो। जडता र यथास्थितिवादी बौद्धिकताबाटको मुक्ति प्रदीपले खोजेको निकासको बाटो छ।

समय मुक्तिको चाह निराशालाई गरिने सम्बोधन होइन बरू ‘समय खोज’-को नयॉं बाटो खन्नु हो। यसकारण नै दह्रो उभेको कविता बोल्न सक्छ-

            चाखिहेर्‌ आँसुको स्वाद र छामी हेर्‌

            रगतको वेग

            सुघिँहेर्‌ मान्छेको गन्ध कुन गहिरोबाट निस्कन्छ

            लिइहेर्‌ सङ्‌घर्षको स्वाद

            छामिहेर्‌ रगतको यातना

            त्यसपछि पनि पग्लिएन भने तेरो मन

            त्यहीदिनदेखि मुक्त हुनेछु म समयमोहबाट।



            मूलस्रोततिर बढ्‌न नसकेको जङ्‌गली फूललाई अँध्यारो कोठामा  यसैकारण नै राखिएको थियो किन भने उनीहरू निरिह छन्‌। निरिहहरूकोे शक्ति कति हो भन्ने कुराको जवाब प्रदीपका कविता हुन्‌। उज्यालोसम्म(मूलधारतिर) पुग्ने हक हरेक नागरिकसित छ, त्यो नागरिक चाहे केन्द्रका हुन चारे उपान्तका। सत्ताको विपक्षमा निस्किएका अनार्किस्ट लाग्ने कवि प्रदीपको काव्य सौन्दर्य  एकाडेमिक आँखाहरूको निम्ति नारा मात्र हो, यो कुरा कवि आफैले ‘सडकछाप सौन्दर्य’-मार्फत भनिदिएका छन्‌। जडालोचकको दृष्टिमा देखिने नारा पनि ‘हेतू’ को निम्ति कवितामा राख्छन्‌ प्रदीप। यो हिसाबले यिनको कवितीय प्रतिवद्धता नाप्न सकिन्छ। तिनको विचार आफैमा आदिवासी सौन्दर्यको घोषणापत्र पनि हुन्‌। यसलाई हेर्न कविले ‘टेक्स्ट’ भित्र राखेको ‘प्रामाणिक अनुभव’ सम्म पुग्नपर्ने हुन्छ। वास्तवमा आलोचना कल्चरको आउटडेटेड र पाइरेटेड भर्सनमा प्रदीपका कविताहरूको सफ्टवेयर एडजस्ट हुनसक्दैन।



            देशअघि प्रश्न बोकेर उभिनु चानचुने शक्ति होइन। देशको दुस्मन बनिसकेको जातिले बोल्ने भाषा शालिन त हुँदैन नै। यसकारण प्रदीप चरित्रले नै सडकछाप हुन्‌। सडकछाप विचारको स्रोत केवल विसङ्गतिमात्र हुँदैन तर जडता तोड्‌ने उर्जाको बीऊ पनि हुन्छ।  वास्तवमा भोकको सौन्दर्यशास्त्र भोकाहरूलाई नै थाहा हुन्छ। भोकाले नै भन्न सक्छन्‌-

            अब भोजनको सपना देख्न छोड

            भोकको सपना देख्न थाल।



            जस्तो कि तिमीलाई

            युगौंदेखि लागेको छ

            मान्छे भएर बॉंच्ने भोक।

            खासैमा भन्नु हो भने धेरैलाई अपत्यारू लाग्ने प्रदीपको कविता शक्ति चिन्न उस्तो मिहिनेत गर्नुपर्दैन। पूर्वाग्राही र कुरुप मानसिकताको बलमा विचार परिक्षण गर्नेहरूको जमातमा प्रदीपको उपस्थिति एउटा नसुनिने घटना हुनसक्छ। तर घटना चॉंही हो। घटना गतिमान चरित्र हो। यिनको डेब्यु प्रतिबद्ध लेखनसितै भएको छ। पेसामा पत्रकार प्रदीपको अभिव्यक्तिमा देखिने इमान्दारिताले नै काव्य सौन्दर्य खोज्दै हिँड्‌नेछ अनि एउटा आदिवासी डिस्कोर्सको निर्माण गर्नेछ भन्ने विश्वास चॉंही मैले गरेको छु। मैले भेटेको  प्रदीप लोहागुण छोटो समयमा कविताको आत्मा टिप्न सक्ने आम मान्छे हुन्‌।

            तिनका बारेमा मलाई धेरै भन्नु छैन। किन भने मैले भनिदिँदा प्रदीप बुझिने होइन। प्रदीपको विचार र कलाक्षेत्रमा विकासको निम्ति चाहिने गति छ। अहिले प्रदीप बोल्ने भनेको कवितामार्फत हो। तिनी आफै बोलेको सुन्नु पाठक/ श्रोताको निम्ति राखिएको स्पेस हो। मनपर्ने कविको कविता पठनपछि मलाई लागेको कुरा यहॉं भनिपठाएँ। पाठकलाई भनिराख्छु कि यो मेरो निजि ‘दृष्टि’ हो। हरेकको निजि विचारबाट नै सर्वसमावेशी समयको उत्खनन्‌ हुन्छ भन्ने कुरामा विश्वास गर्नुहुन्छ भने प्रदीपलाई तपाईँले निजिरूपमा नै पढ्‌नुपर्ने हुन्छ।।

         

            ‘सनकी समय’-ले दिने ‘राजनैतिक’-बयान आजको कविताको केन्द्रिय स्वर हो, र हो त्यही स्वर नै ‘समय लेखन’-को प्रारम्भिक स्ट्रोक पनि।