लीलाको लीला



टिप्पणी
कोहीबेला म च्यापुमा हात राखेर सोच्छु, आखिर किन चाहिँ इन्द्रबहादुर राईको 'विचार' यताका युवा सर्जकहरूको निम्ति आकर्षण बनेन ? 'तेस्रो आयाम' र 'लीलालेखन'मा लाग्ने भारतीय नेपाली सर्जकहरू को को हुन्? नेपालतिर केही लेखकहरूले लीलाको बाटो हिँडेर कहीँ पुग्ने सक्ने स्पेस देखे। जो जो लीला समातेर केन्द्रमा आएका छन्, उनीहरूले आफ्नो बाटो आफैं खनेका होइनन्, उनीहरू इबराले खनेको सहज बाटोमा छन्।
 
तेस्रो आयामले 'सम्पूर्णता' लेख्न नसकेको इबरा आफैंले घोषणा गरेको दिन नै 'तेस्रो आयाम' मरिसकेको हो, यद्यपि इबराका फलोवरहरू तेस्रो आयाम अहिलेसम्म बाँचेको भ्रम पोखिबस्छन्। दुई एउटा लेखकले 'लीला'मा मनपरी गरेको भरमा लीलालेखन बाँचेको भ्रम पनि उनीहरूसित छँदैछ। पश्चिमबाट आइडिया टिपेर लीलालाई पूर्वीय फ्लेवर दिने इबराको निम्ति लीला सन्दर्भ बारम्बार तन्किरहनु नै सफलता हो।
 
इन्द्रबहादुर राई भारतको कांग्रेस आईलाई विश्वास गर्ने लेखक पनि थिए। कांग्रेस आईले नै देशलाई अंग्रेजहरूबाट मुक्त गर्ने संग्राममा लाग्ने गोर्खा योद्धाहरूको मूल्यांकन नगरेपछि जातीय कवि अगमसिंह गिरीले 'युद्ध र योद्धा' लेखे। अगमसिंह गिरी जो भारतका गोर्खाहरूलाई 'तिमी त यहाँ नचिनिने भइसक्यौ' भनेर कविता लेखेर देशमा गोर्खाझैं अल्पसंख्यकहरूको पहिचान खोज्ने चेतना बाँड्ने कवि हुन् । यस्ता कविहरूको लेखनलाई इबराहरू 'च्याप्टो लेखन' देख्थे ।
...
नेपालका कृष्ण धरावासीहरू राईलाई ईश्वर नै मान्छन् । उनीहरूभन्दा फरक विचारका विश्वासीहरू ईश्वरलाई पनि भक्तलाई दास बनाउने सामन्ती र उनीहरूमाथि शासन गर्ने सत्ता देख्छन् । त्यतिखेर पश्चिम बंगालमा कम्युनिस्ट पार्टीको सत्ता थियो। 
 
बंगालमा ३० वर्ष टिक्ने सरकार पनि यही थियो। राज्यमा कम्युनिस्ट सरकार भएपछि कम्युनिस्ट वा माक्र्सवादी लेखकहरूको सिजन लाग्नु स्वाभाविक हो। उतिखेर हिरोइज्मको खुब विरोधी थिए प्रगतिवादी लेखक। इन्द्रबहादुर राईलाई उनीहरू 'बुर्जुवा लेखक' मान्थे। त्यसो भनेको इबरालाई मन परेन। उनले 'साहित्यको अपहरण' भन्ने किताब नै लेखे।
 
काठमाडौं जाँदा मलाई साथीहरू हपाछन्, 'इन्द्रबहादुर राई झैं शिखरलाई गाली गर्ने ? ' मलाई लाग्छ दार्जिलिङको भूमि (वा भारतका गोर्खाहरूको सामाजिकताको सन्दर्भमा) मा आयाम र लीलाले दिएको विचारले त्यहाँको समाजलाई दिएको बाटो खोज्नुलाई 'गाली' मान्ने हो भने त 'साहित्यको अपहरण'लाई के मान्नु? 
 
मलाई त्यो किताब पढ्दा ठूलो मान्छेले शिष्ट भाषामा लेखेको संसारको सबैभन्दा भद्दा 'टेस्क्ट' लाग्छ । संसारका महान् गालीहरूमा सबैभन्दा उत्कृष्ट लाग्छ ।
नेपालका कति साथीहरूले हामीलाई इबरामाथिको हाम्रो धारणा सुनेर 'युनिभर्सिटीलाई च्यालेन्ज गर्ने फुचुना' मान्छन् । हामी भने युनिभर्सिटीमा पढाइने 'सिलेबस'को कुरा गरिरहेका छौं। इन्द्रबहादुर राई यसैलाई 'लीला' भन्छन्।
 
'साहित्यको अपहरण' बंगालको भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका सदस्यसमेत रहेका प्रगतिवादी लेखकहरूले कांग्रस आईका हिमायती इन्द्रबहादुर राईलाई भन्ने गरेको 'बुर्जुवा लेखक'को जवाफ थियो।त्यसको प्रतिवाद प्रगतिवादी लेखकहरूले गर्नु परेन किनभने इबरा आफंैलै लीलामा 'माक्र्सवाद' हुलेर साहित्यको अपहरण गर्ने 'आइडियोलजी' ग्रहण गरे। वास्तवमा यो पनि 'लीला' नै थियो।
 
नेपालका लीलावादी एक लेखकलाई इबराले एक भेटमा भनेछन्, 'त्यो 'साहित्यको अपहरण' भन्ने किताब छापेर हतार गरेछु । मृत्युपछि छाप्ने किताब थिएछ त्यो।'इबराको जीवनमा ज्ञान चिप्लाइको यो सबैभन्दा ठूलो नमुना थियो।
...
मैले जीवनमा इबरालाई तीनपल्ट भेटेको छु। पहिलोपल्ट भेट्दा इबरा मृत्युचिन्तामा थिए। यसो त अहिलेको उनको उमेर सन्त हुने नै हो । 'मरेपछि मानिसले आफूसित ज्ञानसमेत लाँदैन', भन्थे, 'सोच्दै जाँदा म त सन्त हुँदोरहेछु।' 
 
आयाम र लीलापछि उनले अहिले विचार गरिरहेको विचार हो-बहुल्यवादी प्रतिबद्धता। साहित्यमा समावेशी एप्रोच। 'जुत्ताको लेस सिद्धान्त' अर्थात् ज्योफ्री चिउको बुटस्ट्राप थ्योरी। 'हाम्रो नेपाली साहित्यलाई हामीले अझै नयाँ समयसँग मिल्ने गरेर ल्याउन सकेका छैनौं,' इबरा भन्छन्,' जसरी राजतन्त्रवादी देशहरूमा प्रजातन्त्र आएको छ, त्यसरी नै नेपाली साहित्यमा प्रजातन्त्रवादी विचारधारा ल्याउनुपर्छ।' 
 
लीलापछि आएको उनको यो विचारलाई उनी आफैंले ज्योफ्री चिउको कुरा नगरी बुटस्ट्राप थ्योरीसित दाँजेका छन्। 'अहिलेसम्मका समालोचना सिद्धान्तले एकजनालाई ठूलो पार्ने काम गरेको छ। सबैलाई एक समान हेर्नुपर्छ भन्ने समालोचना सिद्धान्त आएको छैन,' राईले यतातिर भनिरहेका छन्, 'त्यो एक समानले हेर्ने सिद्धान्त हो बुटस्ट्राप थ्योरी, जो नेपालीमा आएको छैन। विश्वमा ३०÷३५ वर्षअघि आइसकेको छ।'
 
कमसेकम अहिले आएर नयाँ पुस्ताले 'सबैलाई एक समानले हेर्ने' समालोचना सिद्धान्त ल्याउने काम गरोस् भन्ने राईको यो 'विचार' आजको समयमा चल्दै गरेको विचारको 'सम्मान' त हो नै।मैले एउटा प्रश्न गरेको थिएँ, 'साहित्यमा समयसम्मत लेखनतिर तपाईंहरूको विचार योजनाबद्ध र प्रतिबद्ध थिएन? ' 
 
त्यतिखेर मलाई लागेको थियो, साहित्यमा 'कमिटमेन्ट' भन्ने कुरा नै नहुने विचारका राईहरूको वैचारिक प्रतिबद्धता के हो त ? लेखनलाई समयले निर्देशित गर्ने 'उत्तर' राईको थियो । अहिले आएर बुटसस्ट्राप थ्योरीलाई 'हिरोइज्म'को विरुद्ध खडा गर्नुपर्ने खाँचोबोध आजको समयलाई गरिएको अध्ययन नै त हो। 
तेस्रो आयामले 'सम्पूर्णता' लेख्न नसकेको इबरा आफैंले घोषणा गरेको दिन नै 'तेस्रो आयाम' मरिसकेको हो, यद्यपि इबराका फलोवरहरू तेस्रो आयाम अहिलेसम्म बाँचेको भ्रम पोखिबस्छन्।
जतिखेर दार्जिलिङका प्रगतिवादीहरूले उनलाई बुर्जुवा भनिरहेका थिए, त्यतिखेरको समयबोध थियो- साहित्यको अपहरण । त्यतिखेर त्यो पुस्तिका प्रकाशित भएपछि केवल दार्जिलिङका मात्र होइन, नेपालकै माक्र्सवादीहरूको विशाल समूहले तिनको आलोचना गर् यो। 
 
त्यो आलोचनालाई इबराका फ्यानहरूले राईलाई 'खुइल्याइरहेको' (राजन मुकारुङको शब्द) ठान्छन्। त्यतिखेर चर्चाको चुलीमा पुगेका राईहरूले त्यतिखेरको समयलाई पक्रेका होलान् । तर त्यतिखेरको समयमा आयामबोध र लीलाबोध नै चाहिँ 'एब्सोल्युट ट्रुर्थ' थिएन। यस अर्थमा आयाम र लीलाले पनि आफ्नो सत्यलाई मात्र सत्य मानेर आए । उनका विचार ग्राहकलाई त्यही कुरा दिए। 
 
सत्यकै सन्दर्भमा पनि राईले 'आफूले देखेको सत्य नै लेख्छु' भनेका हुन्। वास्तवमा उनले अरू सत्यहरूको अस्तित्वलाई पनि स्वीकारेका हुन् अनि देखिएका जम्मै सत्य नहुने विश्वासले जीवन र जगत्लाई 'लीला' बुझ्ने कोसिस गरेका हुन्। त्यही कोसिसको निरन्तरता नै सबैलाई समान दृष्टिले हेर्ने सिद्धान्तको खोज हो। जो ज्योफ्री चिउको बुटस्ट्राप थ्योरीमा उनले पाएका छन्।
 
 
यो पनि लीला नै हो, जतिखेर समान दृष्टिले समाज र वर्गलाई हेर्नुपर्छ भन्ने प्रगतिवादीहरूको आवाज थियो, त्यसलाई मिचेर आयाम आयो। आयाममा सैद्धान्तिक कमजोरी देखेपछि लीला आयो। लीलाले विशेष मत त विचारलाई हिरो बनाएको देखेपछि अहिले सबैलाई समानले हेर्ने सिद्धान्तको खोजी गरिरहेका छन्। यो लीलाको लीला पनि बढो लीलामय छ।
 
'हिजो हामीलाई जे लेख्न लायो, लेख्यौं। आजले जे लेख्न लाउँदैछ, लेख्दैछौं। भोलिले जे लेख्न लाउँला लेखौंला,' यसो त राईले मसितको एक भेटमा यसो भनेकै हन्, 'लेखनमा व्यर्थमा कोही बदल्दैन। कुनै विचारिक प्रक्रममा बद्लिन्छ।' तर राईको अहिलेको यो 'बद्लाई' निक्कै रोमाञ्चक छ। किनभने राई अहिले बाहुल्यवादी प्रतिबद्धताबारे चिन्तना गरिरहेका छन् । र, त्यसलाई व्यावहारिक बनाउने बाटो खोजिरहेका छन्।
...
इन्द्रबहादुर राईहरूको आयाम र लीलाको अस्तित्व दाबी गर्ने नयाँ पुस्ता छैन । इतिहास र परम्परालाई सम्मान गर्ने अनि आफ्नो बाटो आफैं बनाउने जुन पुस्ता आजको छ, उनीहरूले चलिरहेको लीलामा अर्को स्पेस भेट्दैन, जसले आजको समय, समाज र धारालाई अध्ययन गर्न सिकाओस्। 
 
नेपाली प्रजातन्त्र भोग्ने पुस्तालाई राजतन्त्रीय, सामन्ती चलखेलबारे बुझ्ने विचार 'लीला'ले कसरी दिन्छ ? त्यो बुझ्न कृष्ण धरावासीहरूका कृतिहरू पढ्नुपर्ला। तर, उनीहरूले लेखेका जेसुकै चाहिँ लीला होइनन्। त्यो लीला कृतिमा आउँदा पात्रहरूले भोगेका रंगीन जीवन, एउटै जीवनका अनेकौं रङ, अनेकौं संघर्ष, अनेकौं तिर्खा, अनेकौं भ्रमहरू आउला तर पढ्नेले ती भ्रम, रङ, संघर्षको केन्द्रमा जीवनको सही अर्थ पनि खोज्लान्। 
 
कुनै पनि एक पात्रको जीवन ऊ आफैंले बनाएको जीवन होइन। त्यो जीवन कुनै शक्तिले, त्यो शक्तिका प्रभावले, योजनाले, स्वार्थले, सिद्धान्तले पनि तयार हुन्छ। जीवन र जगतको निर्माणमा दर्शनहरूको लगानी कति, सत्ता, कानुन, नियम र परम्पराहरूको लगानी कति? जीवनमा जीवनकै लगानी कति, ज्ञानहरू, विचारहरू, सिद्धान्तहरूको लगानी कति ? यी जम्मै प्रश्न केवल लीलाधारणा होइनन्।
 
यता इन्द्रबहादुर राई आफंै चाहिँ लीलाबाट पनि उम्केर नेपाली साहित्यमा नै प्रजातन्त्रको कुरा गरिरहेका छन्। समानताको कुरा गरिरहेका छन् । के उनका फलोवर्सहरूले इन्द्रबहादुर राईसित उनका नयाँ बनिएको यी विचारबारे संवाद गरिरहेका होलान् त?
 
के आजको समय र जीवनलाई जुत्ताको लेसले बाँधेर एउटा गोलमेचमा ल्याउन सक्ला त? भारतमा भाजपाले चलाइरहेको 'हिन्दुराष्ट्रवाद'को नारालाई इबराको बहुल्यवादी प्रतिबद्धताले हेर्ने आँखा कस्तो हुन्छ? अल्पसंख्यकहरू, दलित, आदिवासीहरूलाई नष्ट गर्ने केन्द्रीय राजनीतिको नियतलाई हेर्ने बाटो कस्तो हुन्छ? अचम्म लाग्छ, मानिस जहिल्यै प्रश्नहरू बोकेर किन उभिन्छन्? के यो पनि लीला नै हो?
- See more at: http://www.annapurnapost.com/News.aspx/story/45302#sthash.eJbkThso.dpuf

तनाव माने कविता



हिँड्नु अघि
हैदराबाद युनिभर्सिटीका दलित विद्यार्थी रोहित वेमुलाको आत्महत्याले देशलाई नक्कली राष्ट्रवादको अजिंगरले निलिसकेको प्रमाण दिइसकेको थियो।
 
धर्मलाई लिएर हुने राजनीतिको बीउ बोकेको भाजपा अल्पसंख्यकहरूको सांस्कृतिक शक्तिदेखि डराउँछ। देशभरिका अधिकांश विद्यार्थीमा बढ्दो माक्र्सवादी चेतनाको विकाससित नडराउने त कुरै आएन। दलित, आदिवासी, अल्पसंख्यकहरूको प्रश्नको हत्या गर्ने र उनीहरूको आवाजलाई राष्ट्रद्रोही बनाउने कारखाना नै मिडिया भइदिएपछि देशमा ‘असहिष्णुता' माथि बौद्धिकहरू खुलेर आउनु स्वाभाविक थियो।
 
वेमुलाहरूले धार्मिक राजनीतिको नियत बुझाउन फिल्ममेकर नकुल साउनेको 'मुजफ्फर नगर बाँकी है' डोकुमेन्ट्री देखाउन खोजेका थिए। तर, देशले 'प्रश्नको हत्या' हेर्न पर्‍यो। यहीँबाट सरेको तनाव जेएनयूसम्म पुगिसकेको थियो।'कल्चरल इभेन्ट' भनेर लेफ्ट विद्यार्थीले अफजल अनि मकबुल भट्टको स्मृतिमा कार्यक्रम गर्ने तयारी गरिरहेको थियो। 
 
एवीबीपीले रोक्यो। नाराबाजी चल्यो। यसैबीच जी न्युजले एउटा समाचार देखायो, त्यसपछि देशमा बबाल सुरु भयो। पुलिसले कन्हैया, उमर खालिद, आशुतोष कुमार, रामा नागा, अनिर्वान भट्टाचार्य, अनन्त प्रकाश नारायणविरुद्ध मुद्दा दर्ता गर्‍यो तर पक्राउ पर्यो कन्हैया।
‘पाकिस्तान जिन्दावाद' भनेको अनि उनीहरू देशद्रोही रहेको आरोप उनीहरूमाथि थियो।
 
म मिडियाकृत भाजपीय कूटनीतिले उदांगो पारेको संकटबीच पनि दार्जिलिङको राजनीतिमाथि गम्भीर बनिरहेको थिएँ। देश जतातिर हिँडिरहेको छ, मेरै उमेरका ती विद्यार्थीलाई त्यो ठीक लागिरहेको थिएन। मानिसमा मानिसलाई फर्काइल्याउने चेतनाकर्मीहरूसित मौन संवाद चलिरहेको बेला म दार्जिलिङको राजनीतिले गिजोलेको समयलाई पत्रिकामा समेट्ने प्रयासमा थिएँ। 
 
'समकालीन एजेन्डा' राजनैतिक पत्रिका सुरु गरिरहेको थिएँ अनि सम्पादनमा जुटिरहेको थिएँ। यस्तैमा नेपालको सिमरा पुगेर कविता सुनाउनुपर्ने कार्यक्रम आइपुग्यो।
 
विचार, आवाज र प्रश्नहरूलाई मार्न जेएनयूमा फासिष्टहरूले खेलिरहेको भूमिकालाई मिडियाले कसरी आगो थपिरहेको छ अनि नक्कली राष्ट्रवादको डढेलो सल्काइरहेको छ, त्यसलाई मनमा खेलाइरहेको बेलासम्म मलाई कुनै कविताको याद आइरहेको थिएन। 
 
उता मिडियाले साम्यवादी चेतनामाथि विष खन्याइरहेको बेला यता म समकालीन एजेन्डामा भारतीय नेपालीहरूको अनुहार कसरी देखाउन सकिन्छ भन्ने चिन्तामा थिएँ। कविताबारे त कोसौं दूरसम्म कुनै विचारको झिल्का उठेको थिएन। सिमरालाई के सुनाउँछु होला, मलाई साँच्चै केही थाहा थिएन।
 
प्रश्नको यात्रा
मलाई पछिल्लो समय कहिले कविता लेखेँ, थाहा छैन । राजा पुनियानी शृंखला कविता निरन्तर लेखिरहेका थिए। लेखनाथ छेत्री लेखिएको उपन्यासको सम्पादनमा जुटिरहेका थिए। टीका भाइ सांगठानिक काम लिएर गाउँगाउँ घुमिरहेका थिए। 
 
भूपेन्द्र सुब्बा अफिसका फाइलहरू पल्टाइरहेका थिए। प्रदीप लोहागुणहरू चलिरहेको राजनैतिक चिन्ता लिएर डम्बरचौकतिर बराल्लिरहेका थिए। म कोठामा चुपचापसित लेखिरहेको थिएँ। 
 
'आवरण कथा'को लागि तयार पार्दै गरेको लेख यति मात्र लेखिसकेको थिएँ' 'डा. हर्कबहादुर छेत्रीहरूले अब्दुल कलामको एउटा भनाइलाई आचारसंहिता बनाउनुपर्ने हो, किनभने कलामले भनेका छन्' सफलताको रहस्य के हो? सही निर्णय, सही निर्णय कसरी? अनुभवबाट, अनुभव कसरी? गलत निर्णयहरूबाट। डा. छेत्रीले गोर्खा जनमुक्ति मोर्चामा बसेर धेरै गल्ती गरेका छन्, धेरै गलत निर्णयहरू गरेका छन्। 
 
जनताले उनको बुद्धिमाथि भरोसा गरेका हुन्, त्यो भरोसा यथार्थमा रूपान्तर भएन। डा. छेत्रीले जुन भ्रष्टाचारहरूको कुरा गरिरहेका छन्, त्यसले पाएको स्पेसको कारण उनीझैं पार्टीका इन्टेलिजेन्सियाहरूको अयोग्यता हो। 
 
विमल गुरुङलाई केन्द्रमा राखेर तयार पारिएको इन्टेलिजेन्सियाहरूको जमात स्टडी फोरमले गुरुङको काँचो दिमागमा पाकेको कुरा हाल्न नसक्नु वास्तवमा नै अकल्पनीय अयोग्यता थियो। वास्तवमा यी इन्टेलिजेन्सिया जमातको चुक के थियो भने उनीहरूले इन्टिलेक्चुअल जमातको कुरा सुनेनन्। 
 
त्यतिखेर दलबाहिरका आलोचक वा बौद्धिकहरू भनिरहेका थिए, 'राजनीतिज्ञ र ब्युरोक्र्याट फरक हन्, मोर्चाका नेताहरूले होइन, जीटीए योग्य शिक्षितहरूले सञ्चालन गर्नुपर्छ।' जीटीए तर नेताले चलाए...।'
 
सुबास घिसिङलाई चुनौती दिएर स्थापित भइसकेका विमल गुरुङलाई चुनौती दिएर डा. हर्कबहादुर छेत्रीहरू 'जन आन्दोलन पार्टी' लिएर आएदेखि दार्जिलिङको राजनीति सञ्चो छैन।
 
यसरी चारैतिर राजनीतिले गिजोलेको बेला गिरिजा अधिकारी अनि वेद भट्टले कविता सुनाउन सिमरा बोलाएर मलाई न्याय गरे कि अन्याय ? हिँड्नुअघि मसित यति प्रश्न थियो। त्यही प्रश्न बोकेर म यात्रामा निस्किएँ ।
 
मर्दै गइरहेको सेन्सिटिभिटी
कवि लेखनाथ छेत्रीसित भने, 'सिमरा जानुपर्ने भो जान्छौ मसित?' लेखनाथले मलाई ‘नाई' भनेको कुनै घटना छैन । सिलगढी झर्ने भएँ । ‘समकालीन एजेन्डा'का प्रकाशक शिशिर शर्मालाई भने, ‘लौ नेपाल जानुपर्ने भो।' उनी पनि तयार।
 
समर्पण रेडियो सिमराले आयोजन गरेको कार्यक्रमको नाम थियो' मनोज बोगटीको प्रतिनिधि कवितावाचन। काँकडभित्ताबाट नाइटबस पक्रिएर हिँडेको हामी तीनमध्ये शिशिर शर्मालाई कवितासित खासै चासो छैन। मलाई चाहिँ असाध्य छटपटि थियो। 
 
पछिल्लोपल्ट कहाँ कसलाई कविता सुनाएँ त्यो पनि थाहा थिएन। मञ्चमा चढेर कविता सुनाउने बानी लगभग हराइसकेको थियो। वास्तवमा नयाँ कविता नभएकोले पुरानो कविताको ब्याज कति खानु? को पिरले म मञ्चतिर जान छोडिसकेको थिएँ। 
 
म असाध्य डराइरहेको थिएँ। मलाई लागेको थियो, प्रतिनिधि कविताको कार्यक्रम हो, स्टेजस्ट्रेस खप्न सकिनँ भने म सकिन्छु। मलाई नेपालका श्रोताहरूसित असाध्य डर लाग्छ, किनभने उनीहरूले कवितामाथि सवाल उठाउँछन्। कमजोर चेतनाका कवि एकैजना दह्रो श्रोताको प्रश्नले मर्न सक्छन्। 
 
वास्तवमा म मभित्र मर्दै गइरहेको सेन्सिटीभिटीसित डराइरहेको थिएँ। कविता छुटिसकेको थियो। साहित्यिक लेखन छुटिसकेको थियो । नेपालका राम्रा पत्रिकाका पृष्ठ संयोजकले मागिराखेको रचना दिन सकिरहेको थिइनँ । विनोदविक्रम केसीले दुइपल्ट कोसिस गरे।
 
मबाट लेखिएन। अमृत ढकालजस्ता जाँगरिला धेरै भाइहरू बोल्नै छोडिसकेका छन् । मचाहिँ राजनीतितिर चासो राख्ने भइसकेको थिएँ । दीपक सापकोटा, राजा पुनियानी, लेखनाथ छेत्रीहरूले हपारेका शब्दहरू इन्बक्समा त्यत्तिकै छन्। म लेख्न नसक्ने भइसकेको थिएँ। 
 
वास्तवमा म आफ्नै खोजीमा लागिसकेको थिएँ । यो लोकतान्त्रिक देशमा म कहाँ छु? आखिर के छ त्यो राजनीतिमा जसले मजस्ता लाखौंको धारिला चेतनालाई बोधो पार्ने रेती घोट्छ। मानिस किन राजनीतिको पुच्छर बन्छ? किन नेताको भाषणले जनताको पुच्छर हल्लिन्छ? 
 
किन राजनीतिले हाम्रा सपनाको व्यापार गर्छ ? किन मार्छ राजनीतिले मान्छे ? वास्तवमा म निरन्तर कविताको खोजीमा छु। जतिखेर म कविता सुनाउन सिमरातिर गइरहेको थिएँ, मेरो हातमा थियो अरुन्धति रोयको 'लिसनिङ टु ग्रासहोप्पर।'
 
भारतमा लोकतन्त्र कुन चराको नाम हो, रोय बताउने कोसिसमा थिइन्। त्यही लोकतन्त्र दार्जिलिङमा कुन ठोकेकोदारको नाम हो, म जोड्दै थिएँ। राजनैतिक ठेकेदारहरूले हाम्रा सपनाको कारोबार फैलाउन थालेदेखि यहाँ कोही पनि युवा सद्दे छैनन्। बिरामी छन्। तीमध्ये एक मै पनि त ह।
 
रात्रिबसको अँध्यारोमा लेखनाथ भन्दैछन्, 'जेएनयू तनावको बीय रोहित बेमुलामात्र होइन। कट्टर हिन्दुवादी एवं फासिष्ट सरकार यो देशमा अल्पसंख्यक, आदिवासी अनि लेफ्ट एक्टिभिजम सक्ने कूटनीतिमा छ। अलिगढ अनि जामियाइस्लामिया युनिभर्सिटीबाट अल्पसंख्यकहरूले पाउने अधिकार नष्ट गरेदेखि विद्यार्थी आक्रोशित छन्।'
 
म हाम्रा विद्यार्थीको आन्दोलन सम्झिँदैछु। विमल गुरुङको नेतृत्वमा विद्यार्थीले एउटा आन्दोलन गरे' परीक्षामा चिट सार्न नपाएकोमा। साहित्यिक पुस्तक त परैको कुरा सिलेबससमेत पढ्ने कल्चर मास्ने राजनीतिले निर्माण गरेको समाजमा कविताको काम के हो?
 
गिरिजाहरूको नारा
रातिको १ बजे पथलैयामा उत्रिँदा शिशिर र मैले बसमा गरेको बदमासी जाडोले खाइसकेको थियो । मिनरलवाटरको बोतलमा वाटर थिएन, ओल्ड दरबार थियो। तर, त्यसको शक्ति धेरैबेर टिकेन। जाडोले कापिँसकेका थियौं। 
 
गिरिजा, वेद अनि विकास पाण्डे बाइक लिएर आइपुग्दा पीडितले राहत पाएको अनुभव भयो । त्यति राति पनि पसल्नी बज्यैले तातो चिया पिलाइदिएपछि बल्ल काँप्न बन्द भयो। रातभरिको बसयात्रा। हामी तीनको फुस्रा अनुहार र निद्रा हराएको आँखा । उनेरू तीनको बलेको अनुहार र चम्किएको आँखा।
 
गिरिजाले भने, 'दाइ, यहाँ यसखाले कार्यक्रम अघिबाट भएको छैन । कविता कन्सर्ट लेख्नुपर्ने थिएछ टिकटमा, काम बिग्रियो ।' फन्नी लाग्ने गिरिजाको वाक्यमा पीडा थियो। उनीहरू चाहन्थे, यो बाँझो भूमिमा साहित्य उमार्ने बिज होस् कार्यक्रम।
 
पाँच सयको टिकट बोकेर जाँदा उनेरलाई सोधिएछ, ‘कविता कन्सर्ट हो?' त्यहाँ पनि दार्जिलिङमा झैं कुनै सांगीतिक कन्सर्टकै माने नै ठूलो हुदो रहेछ।
राजनैतिक ठेकेदारहरूले हाम्रा सपनाको कारोबार फैलाउन थालेदेखि यहाँ कोही पनि युुवा सद्दे छैनन्, बिरामी छन् । तीमध्ये एक म पनि त हुँ।
'त्यसो भए त गाह्रो भएछ', मैले भनेँ।'होइन दाइ, हामीले गर्न खोजेको गाह्रो काम नै हो,' उसले भन्यो, ‘यति जोखिम नउठाई त केही हुदैन।' गिरिजाहरूले उठाएको जोखिम मेरो पनि त हो। सोचेँ, भर्जिन ठाउँमा प्रतिनिधि कविता कसरी सुनाउने होला, केटाहरू आफू त गाह्रोमा परे परे, मलाई पनि भुपारे।
 
काफरे अमेरिका र केही खरा कविता बोकेको थिएँ। लागेको थियो, प्रतिनिधि कविता सुन्ने श्रोता पनि उस्तै मार्काका होलान्। गम्भीर आग्रहका कविता सुनाउने र वैचारिक संवादको सपना तुहुने स्थितिमा थियो। सिमरामा धेरै लेखकहरू छन्, तर उनीहरूबीच संवादको सेतु छैन। 
 
कार्यक्रमका संयोजनहरू छैनन्। वैचारिक तरङ फैलाउने गरी लेखन शक्ति देखाउने संस्कारको बीउ त झरेकै छैन। छलफलको आग्रह र परिस्थिति छैन। त्यो मौसम छैन। जो छन्, जति छन्, आफ्नै प्रयासले जति हुनुपर्ने त्यतिमात्र छन्। देशमा साहित्यलाई बजारले कानमा समातेर कुदाइरहेको बेला सिमरा केही समयदेखि सुस्ताउनु गिरिजाहरूको निम्ति चिन्ताको विषय थियो नै। 
 
मिडियाले नाम चलेकालाई टिपेर हल्ला गरेको भरमा साहित्यको संवद्र्धन हुने कुरा सिमरा पुगेर पंगु बन्दो हो। यसै पनि दुई देशको सिमाना रहेछ सिमरा। 
 
विदेशी कम्पनी र विचार शीघ्र हाबी हुने र जीविकाको आगोले सुकेको पत्कर भेट्ने ठाउँमा साहित्यिक समाजको निर्माणको सपना पाल्नु पनि ठूलो उपलब्धि हुदोरहेछ । केही गरिरहने मानिसको लागि जति जोखिम उति ऊर्जा। यसकारण गिरिजाहरूले एउटा नारा नै बनाएका रहेछन्, ‘तनाव माने कविता।'
 
अँध्यारोको फोटो
‘बजारमा बस्नुहुन्छ, सधैं व्यस्त रहनुहुन्छ आज जंगल जाऊँ है,' वेद भट्टले बिहान सुनाए। प्रस्ताव नराम्रो थिएन। वेद अनि गिरिजाहरूको सपनामा मलजल गर्नेहरूको सूचीमा दुर्गादल गुल्मका मेजर अच्युत घिमिरेलाई पाउँदा निक्कै अचम्म लाग्यो। 
 
सैनिक, पत्रकार, कवि, गायक अनि मजदुर युनियनका कार्यकर्ताहरू सबै जुटेका रहेछन्। पर्सा वन्यजन्तु आरक्षभित्रको भाटातिर लाग्दा हामी चढेको गाडीले धुलो उडाइरहेको थियो। 'काठमाडौंको प्रदूषणभन्दा स्वस्थ्यकर त यो धुलो हो', नाक थुन्दै मेजर घिमिरेले भने। 
 
गिरिजाले भाटाका वन्यजन्तु, गुल्मले निर्वाह गरिरहेको संरक्षणको दायित्व, जंगलबारे बताए। ‘बनेल त लुप्तप्राय जन्तुु होइन, यसको सिकार गर्दा उस्तो हानी त नहोला नि सर,' गिरिजाले घिमिरेलाई सोधे। घिमिरेले पुलुक्क गिरिजालाई हेरे, मुस्काए अनि भने, ‘बनेल हामीले खाए, लुप्तप्राय बाघले के खान्छ त? '
 
त्यसपछि हामी सबै हाँस्यौं। जगदम्बा स्टिल मजदुर युनियनका अध्यक्ष, दीपक बिके, सचिव दीपक कार्की अनि सहसचिव विनोद अधिकारी त साथै थिए, 'हुन सक्छ' गीति एल्बमका गायक विकास पाण्डे पनि साथै थिए। लगभग ६० किलोमिटर पर भाटाको मैदान पुगेपछि साथीहरूले झोला खोतले। 
 
निस्कियो, सिक्किमको हनिबी, कुखुराको सितन, ओल्ड दरबार, रुस्लान र भुजा। त्यसैलाई घेरेर वरिपरि बसेको हामीले एकअर्कालाई खुब जिस्कायौं, खुब रमाइलो गर्‍यौं अनि अन्त्यमा विकासको गीतमा रमायौं। 
 
जम्मै तनावको हत्या गर्न यति घटना पर्याप्त थियो। झमक्क साँझमा हामी फर्कंदा बाटामा अचानक हरियो बत्ती झिलिक्क हुने। मैले गिरिजालाई सोधेँ, ‘के बलेको यो? '
 
'फोटो खिचेको हो,' भन्यो उसले।
'फोटो, यति राती? '
'जंगलमा कति पशु कति छ भनेर जान्न एक प्रकारको मोसन ग्रहण गर्ने क्यामेरा राखिएको हो, जहाँजहाँ क्यामेरा छ, हाम्रो बाइकको आवाज सुनेपछि त्यसले फोटो खिच्छ।'
गिरिजाको बाइक पछिल्तिर रुस्लानले भिजेको मेरो फोटो कस्तो निस्कियो होला?
 
घाइते कवि
काठमाडौंबाट अहिले चर्चामा आइरहेकी कवि सुनिता खनाल पनि आइपुगिन्। दार्जिलिङबाट गएर काठमाडौंमा सांगीतिक संघर्ष गरिरहेकी गायिका बानिका प्रधान पनि आइपुगिन्। कार्यक्रमका मुख्य अतिथि कुलपति गंगाप्रसाद उप्रेती आइसकेका थिए। 
 
हेटौंडाबाट कवि यश लामा, प्रमोद अधिकारीहरू पनि आइसकेका थिए। आइसकेको थिएन त केवल मभित्र आँट। श्रोताहरू कति नेता थिए, कति सरकारी अधिकारी, कति कम्पनीका मालिक, विद्यार्थी, साहित्यकार, मजदुर, अनि पत्रकारहरू। अनि म सुनाइरहेको थिएँ, ‘मालिक तिर्खालाई कोकोकोला बनाउँछ÷रहरलाई मल्टिकम्प्लेक्स बनाउँछ÷भोकलाई पिज्जा बनाउँछ÷मलाई मार्न बिख बनाउँछ।'
 
मलाई कविता सुनाउने आँट ४० जना विद्यार्थीले दिए। मेरा तनावबाट मलाई उनीहरूले नै मुक्त गरिदिए। ती विद्यार्थीहरू जसले कविता प्रतियोगितामा उभिएर जुनजुन कविता सुनाइरहेका थिए, मलाई कविता होइन देशका तमाम संकटहरू सुनाइरहेको झैं लाग्यो। 
 
यति साना विद्यार्थीमा कहीँ पनि अल्लारे प्रेमको आवेग थिएन। स्कुलको सिलेबस छिचोलेर अंक पहुचको भरमा श्रेणी उक्लिएर बा'आमाको ओठमा खुसी फुलाउने बालबालिकालाई यतिधेरै पीडा कसले दिएका हुन्?
 
देशमा चलिरहेको भ्रष्टाचार, नेतृत्व असफलताको कारण समाजमा आएको आक्रोश, देशको शान्ति चपाउनेहरूको दाह्रा चिन्न उनीहरूको कविता पर्याप्त थियो। कमसेकम कविता उनीहरू देशलाई हेर्ने, राजनीति, समाज, संस्कृतिको प्रवृत्तिलाई हेर्ने अनि मानिस अनुकूलको सत्ता निर्माण हुन नसकेकोमा रोष प्रकट गर्ने आधार थियो। 
 
त्यसपछि निर्धक्कसित कविता सुनाउने वातावरण बन्यो अनि म तनावबाट मुक्त बनें।
 
कार्यक्रम सकिएपछि विद्यार्थीले घेरे। अटोग्राफ मागे।
मैले सोधें, ‘किन चाहियो अटोग्राफ? '
 
एक फुुच्चीले जवाफ फर्काई, 'म पनि भविष्यमा तपाईं झैं बलियो कवि बन्न चाहन्छु, त्यसको प्रेरणा यो अटोग्राफले दिन्छ नि।'
आह, त्यो क्षण वास्तवमा नै मेरो निम्ति कठिन थियो। 
 
एकैचोटी मनबाट अनेक प्रश्नहरू निस्किएका थिए। ती जम्मै प्रश्नहरूको केही प्रतिनिधि प्रश्न थियो' ‘देशलाई तनावमुक्त गर्ने माध्यम कविता बन्न सक्ला? यी फुच्चीले कवितामा देखेको शक्ति के हो? किन उसले नेता, सिपाही, डाक्टर, इन्जिनियर, शिक्षक, सामाजिक कार्यकर्ताहरू बन्ने आम सपनाको विपरीत उभेर कवि बन्ने सपना बुनेकी हुन्? 
 
मेरो देशमा समानता र उपयुक्त समाजका कुरा गर्ने विद्यार्थीलाई एक कट्टरपन्थी राजनैतिक शक्तिको स्वार्थमा देशद्रोही बनाउने चलखेल चलिरहेको बेला यी विद्यार्थीको सपनाको भविष्य कस्तो होला भन्ने चिन्ताले यसै पनि गाँज्यो । फेरि म तनावतिर फर्किएँ, यतिखेर म प्रश्नहरूको युद्धमा घाइते कवि थिएँ।
 
चितवनमा अप्राणीहरू
शिशिरलाई आफन्त भेट्न चितवन जानैपर्ने आमाको आदेशले पिरोलेको रहेछ। चितवन सम्झँदा आउने नाम भूपिन, सरिता तिवारी, अजिता अधिकारी, सुनमराज श्रेष्ठहरूकै हो। भूपिन हामीलाई पर्खिरहेका थिए। सुमन, अजिता र सरितासित फोनमा कुरा भइसकेको थियो। 
 
काठमाडौंको स्ल्याम पोयट्री समूह पनि पुगेको रहेछ। उनीहरूको परफर्मेन्स हामीलाई उस्तो फरक लागेन। यताका कवि राजा पुुनियानी, टीका भाइ, निमा शेर्पाहरूको लाउड एप्रोच र मनोएक्ट लाग्ने कविता सुन्ने बानी छँदैथियो। एउटा कुरा राम्रो के लाग्यो भने जतै गए पनि कवितासित जम्काभेट भयो।
 
थोरै शब्दले धेरैबेर सोच्न बाध्य पार्ने यश लामाको कविताको मात चितवन पुगेर पनि उत्रिएको थिएन । सिमराको होटेलमा यश लामा, सुनिता खनाल, प्रमोद अधिकारी, म अनि लेखनाथको कविता गोष्ठी भइसकेको थियो। सुनिताको 'ओ नायक' अनि यशको ‘ट्याग' कविता मैले पछिल्लो समयमा सुनेको बलियो कविता थियो। 
 
मैले यशलाई भनेँ, 'पत्रिकाका शनिबारीय परिशिष्टांकमा छाप्नु नि। यति बलियो कविता लुकाएर हुन्न ।' यसको उत्तर सहज थियो, ‘छापिँदैन दाइ, सेलेब्रेटीको सिफारिस चाहिन्छ।' यतिखेर परिशिष्टांकका सम्पादकहरूको अनुहार मेरो अघि थियो, तर यशजस्तो कविदेखि धेरै टाढा।
 
भूपिनहरूले बनाएको आमा मैले पर्खालमा भेटें। रंगीचंगी दुनियाँबीच ब्ल्याक एन्ड वाइट आमाको चित्र मेरै देशका आमाका विम्ब पनि हो। आमासित फोटो खिच्यौं। बेलुकीको दारुमहलका टपिक अनेक थिए।
 
'कुमार नगरकोटीलाई घरको याद आयो भने घाट जान्छ रे, पत्याइनसक्नुको झूट कुरा लाग्यो यार,' मैले भनेँ, 'सम्भव नहुने कुरा गरे बूढाले।' भूपिनलाई चाहिँ खुब पत्यार लाग्दोरहेछ। ‘नगरकोटी हामीझैं प्राणी होइनन्', भूपिनलाई लाग्दोरहेछ, 'भाषाको कारिगर भएकैले टिकेका हुन्।'
 
धेरै लेखक, कविबारे हल्ला गर्ने हामी पनि हामीले भनेजस्तै प्राणी कहाँ थियौं र भूपिन?
...
सरिता तिवारी अहिले विवादित कवि। एकजना लेखकले जब आफू हिँड्ने बाटो आफैं रोज्छ, खोज्छ र बनाउँछ त्यतिखेरको जीवन जोखिमको हुन्छ। उस्तै लाग्यो, तिवारी पनि। जोखिमको बाटो सहज हदैन, सरितालाई त्यो थाहा छ। हामी जब कविताको राजनीतिबारे बोल्छौं, विचारका विपक्षी आलोचनात्मक बन्नु स्वाभाविक हो। यो लेखको शीर्षक र सरिता तिवारी एकै लाग्यो मलाई।
 
झारखण्डकी कवि निर्मला पुतुल र चितवनकी सरिता तिवारी एकैएकै लाग्यो जो तमाम प्रश्नहरूको कारखाना शिनाख्त गर्ने मुहिममा जुटेकी छन्। आफैं रेटिने धारमा हरहमेसा टेकेर उभिने यी सरिता तिवारीहरू पनि चालू समाजका प्राणीहरूभन्दा फरक छैनन् र?
 
भूपिनलाई सोध्न बिर्सेछु, 'सुप्लाको हवाईजहाज चढ्ने प्राणीहरू पनि साँच्चिकै हवाईजहाज चढ्ने प्राणीहरूभन्दा फरक छन्?' नयाँ किताबको नामले नै भूपिन कुन समाजको प्राणी हो भन्ने कुरा बताइरहेको छ।यसपालिको यात्राबाट फर्किँदा हाम्रो पुस्तामा संवादको संस्कार धेरै तीव्र बनिरहेको नेपालबाट फर्किरहेको थिएँ म।
- See more at: http://www.annapurnapost.com/News.aspx/story/42530#sthash.SFZ5Eafz.dpuf

अम्बर चासो

अम्बर चासो



 
संगीत
'भाइ, हामेरकोबाट पनि भूल भएको छ।' एउटा गहिरो विषयमा कुरा गरिरहेका छौं। म छु गगण गुरुङको कोठामा। गगण गुरुङ अनेकौं छटपट्टिहरूको हाँगा फैलिएका रूख हुन्, जसको हाँगामा अनेकौं फूलहरू त फुल्छन् तर त्यसलाई सिउरिने शिर छैन। त्यसको महकलाई इन्जोय गर्ने पुस्ता छैन। त्यसपछि त्यत्तिकै ती फूलहरू मुर्झाइदिन्छन्। फेरि पनि विशाल अम्बरमा हराउने नाम त गगण गुरुङ कै हो।
 
'हाम्रा ठालुहरू भनेका को हन् ? कविमा अगमसिंह गिरी, आख्यानकार र लेखनमा आन्दोलन गर्ने इन्द्रबहादुर राई, संगीतमा अम्बर गुरुङ, नाटकमा मनबहादुर मुखिया', गगण गुरुङलाई त्यति ध्यानले अरू कसैले सुनेका छन्, छैनन्, म जान्दिनँ।
 
मलाई भने यसरी तानिरहेको छ, मानौं म कतै हराइरहेको छु। वास्तवमा इतिहासको त्यो गहिरोमा जहाँ पस्ने सौभाग्य धेरैसित छैन, गगण गफ जारी छ, 'यी महारथीहरूबाट नै भूल भएको छ अरूको के कुरा गर्ने ? '
...
इन्द्रबहादुर राईको 'आज रमिता छ'मा दार्जिजिङ घर भएको जनक ससुराली नेपालबाट फर्किंदा एक ठाउँ भन्छन्, 'हामी त पस्यौं पस्यौं स्वदेश छोडेर, त्यो मुजुर पनि हामीसितै मुग्लान पस्न लागेको...खेदेरै पनि फेरि नेपालभित्रै हालिराखेको...हामी मान्छे त प्रवास पस्यौं पस्यौं, बनको पशुपक्षीले पनि यसरी स्वदेश छोड्न थाले कतिदिन रहन्छ नेपाल ? '
 
इतिहासकारले के पढायो भने इस्ट इन्डिया कम्पनीले ३१ दिसेम्बर १६०० देखि भारत देशको माटोमा प्रथम पाइला टेक्यो रे। इतिहासकार पनि यति गहिरोरूपले अल्झिदिएपछि त्यही इतिहास पढेर हुर्किएको संघीय भारतले (केन्द्र) बोक्ने मानसिकता के हुन्छ? वास्तवमा इतिहासकारले ब्रिटिसहरू आएको भारतीय उपमहाद्वीपमा भन्दिनुपर्ने। 
 
किनभने भारतीय उपमहाद्वीप देश होइन, क्षेत्र हो। भारत देश त २६ जनवरी १९५० देखि बनिएको हो। ब्रिटिस भारतमा जहाँ-जहाँ जो-जो थिए, अहिलेको संघीय भारत निर्माणपछि मानचित्रले बाँधेका जति उनीहरू स्वतः भारतीय बने। त्यस अर्थमा भारतीय नेपाली नागरिकहरू अनुप्रवेशकारी होइनन्।
 
इन्द्रबहादुर राईको जनक पनि भारतीय नागरिक नै हुन्। यो त पक्का हो, संघीय भारतअघि र पछि पनि नेपालबाट भारत छिर्ने बाटो खुला थियो। १९५० को सन्धिको धारा ७ र ८ एउटा गतिलो नमुना हो। 
 
जनकको मानसिक मानिस द्विचरित्रको छ, एउटाले आफ्नो देश 'नेपाल' बुझ्छ र इतिहासको नोस्टाल्जियामा अल्झिन्छ, अर्कोले नेपालबाटै मुग्लान पसे नी संघीय भारतको निर्माणपछि अब हाम्रो देश भनेको 'भारत' नै हो भन्छ। किनभने यो उपन्यास आउँदा संघीय भारतको उमेर १० वर्षको थियो। 
 
वास्तवमा यो जनक इन्द्रबहादुर राई आफैं हुन्। जोसित १० वर्षको अवधिसम्म पनि इतिहासको नोस्टालजिया उत्तिकै थियो। संघीय भारतमा दार्जिलिङका नेपालीहरू पसिसकेको बुझ्ने बुद्धि उतिसारो विकसित नै भइसकेको थिएन। ऊ भारतीय भइसकेको थियो तर उसलाई आफ्नो देश 'नेपाल'नै लाग्थ्यो।
 
कवि मनप्रसाद सुब्बा लेखकको यो इतिहासबोधी भ्रमको स्रोत स्वच्छन्दवादी धाराको प्रभावमा देख्छन्। नाटककार सीके श्रेष्ठ चाहिँ राजनैतिकरूपले असचेत ज्ञानीहरूलाई पढाइएको गलत इतिहास भन्छन्। 
अगमसिंह गिरीको गीत कम्पोज भइसकेको थियो। अम्बर गुरुङले कपिलराज सुब्बाको सुझावमा गीत तयार पारिसकेका थिए। पहिलोपल्ट यो गीत गाइँदै थियो। गायक थिए-गगण गुरुङ। कला मन्दिरका एकजना बंगाली थिए आलोक घोष, उनी सधैं भनिरहन्थे, द किङ इज कन्फ्युज विटविन अम्बर गुरुङ एन्ड गगण गुरुङ।
नत्र मनबहादुर मुखियाले 'अनि देउराली रुन्छ'मा नेपालको माटो बोकेर भारत आएको देखाउँदैनथिए। आखिर किन यी कलाकारहरूलाई नेपाल मोह थियो ? किन घरको माया बिर्सेर नेपालीहरू भारत पसेका हुन् अनि भारत आएर नेपालको मायाले तड्पेका हुन्?
 
घरको माया बिर्सनेहरू फर्किए फर्किएनन्, अम्बर गुरुङ भने फर्किए।
...
इतिहासकार कुमार प्रधानलाई लाग्थ्यो, 'कवि अगमसिंह गिरीको दुःखवादको जरा भेटिँदैन।'मलाई के भनेको होला, लाग्थ्यो। पढ्दैजाँदा गिरीमा पनि इन्द्रबहादुरीय भ्रम उस्तै देखियो। किनभने गिरी पनि कोहीबेला नेपाललाई 'आमा' भन्दिन्थे, 'मेरो देश' भन्दिन्थे र भारतलाई प्रवास। हरिभक्त कटुवालले त प्रवासी नै झुन्डाएका थिए।
 
नेपाल मोह र भारतबासबीच खजमजिएको चेतना भारतीय नेपाली साहित्य र संगीतमा पनि उस्तै दह्रो गरी आयो। अगमसिंह गिरीको 'नौ लाख तारा'को 'सुनको सपना आँसुमा किन पो बाँधिल्यायौ नीर घरको माया बिर्सेर किन पो यहाँ आयौ नि'को 'घरको माया' यतिखेर हो भने धेरै विवादित कुरा हो।
 
अम्बर गुरुङको निम्ति यही गीत नेपाल पस्ने बाटो थियो। अम्बर गुरुङबारे खोतल्न पुगेको म हाम्रा अग्रजहरूको नेपाल मोह, इतिहास र भारतीय नेपालीहरूको चिनारीको सवालबीच अल्मलिरहेँ। 
 
गगण गुरुङलाई सुनेपछि थाहा भयो, त्यतिखेर दार्जिलिङ आइबस्ने नेपाली राजा महेन्द्र वीरविक्रम शाहले पनि दार्जिजिङका नेपालीहरूलाई आफ्नै प्रजा मान्थे। गगण गुरुङसित यसको ऐतिहासिक कथा रहेछ।
 
गगण गुरुङहरूलाई माउन्ट एभरेस्ट होटेलमा बोलाइयो। राजा महेन्द्रलाई मनोरञ्जन दिइनुपर्ने। अगमसिंह गिरीको गीत कम्पोज भइसकेको थियो। तामाङ सेलो बिटमा। भीमपलासी रागमा। 
 
अम्बर गुरुङले कपिलराज सुब्बाको सुझावमा गीत तयार पारिसकेका थिए। पहिलोपल्ट यो गीत गाइँदै थियो। त्यो पनि उद्घाटनी गीतको रूपमा। गायक थिए- गगण गुरुङ। राजा यति मक्ख परे कि, फर्माइस नै भयो। त्यसपछि अम्बरलाई नेपाल बोलाइयो।
 
'घरको माया बिर्सेर...भाइ, यो गीत छ नि, यसको गहिराइ सबैलाई थाहा छैन। राजाले 'घरको माया बिर्सेर' आएका अम्बरलाई 'घर' फर्काएका हुन्। यो गीत भारतीय नेपालीहरूलाई विदेशी बनाउन पर्याप्त पुग्ने गीत भएपनि अम्बरलाई देश फर्काउने गीत बन्यो। यतिखेर खुसी हुनु कि दुखी ? ' (गगण गुरुङको यो वाक्यले को रन्थनिँदैनन् र ? )
...
अम्बर गुरुङ सिकिस्त हुँदा फेसबुकमा खैलाबैला मच्चियो। नेपालतिरबाट अनेकौं 'धारणा'का स्टाटसहरू देखिए। स्टाटसहरू पढ्दा लाग्थ्यो, उता नेपालको राष्ट्रिय गीतको धुन भर्ने राष्ट्रिय संगीतकारलाई नेपाल सरकारले दुत्कारिरहेको छ। यता भारतीय नेपालीहरूलाई चिलाई न कनाई।
 
यो बेला आखिर अम्बर कसका हुन् ? भारत कि नेपाल ? यो प्रश्न गर्नु जति मुर्खता हुन्छ, उत्तर दिनु त्योभन्दा बढ्ता मुर्खता हुन्छ। कलालाई राजनीतिक सिमानाले छेक्दैन। भूगोलले छेक्दैन। इतिहासले छेक्दैन। साँच्ची नै हो कि ?
 
अम्बर आफ्नो सांगीतिक चेतना अँट्ने स्पेसको खोजीमा थिए। उनलाई त्यो स्पेस 'नेपालमा छ' लाग्थ्यो। त्यो स्पेस नेपालका राजाले उपलब्ध गराइदिए। यसोभन्दा पनि हुन्छ- राजाले होइन, अगमसिंह गिरीले उपलब्ध गरिदिए। 
 
अगमसिंह गिरीले होइन 'घरको माया बिर्सेर' भारतमा दुःख गरिरहेका नेपालीहरूको सामाजिकताले उपलब्ध गरिदियो। कि भारतीय नेपालीहरूको नेपालमुखी मनोविज्ञानले ? भाषा उतैबाट बोकिल्याएका, संस्कृति, मनोविज्ञान, चेतना सबै उतैबाट बोकिल्याएका तत्कालीन भारतीय नेपाली सामाजिकतालाई केलाइदिने हो भने यी कुराहरू नितान्तै स्वाभाविक लाग्छ। 
 
जब राजनीतिक सवाल उठ्छ, यही कुरा खतरनाक बनिदिन्छ। भाषिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक, ऐतिहासिक र भौगोलिक अन्तरविरोधहरूले तयार पारेको समाजमा स्वच्छन्दवादी लेखकहरूको हालिमुहाली रहेको बेला अम्बर र अगम अल्मलिनु ठूलो कुरै भएन।के थियो, यता नौलाख तारामा मिसा (कानुन) लाग्यो, उता अम्बरलाई नेपाल पस्ने भिसा लाग्यो।
...
अम्बर गुरुङको सवालमा, एकादेशका राजाले दार्जिजिङका संगीतकारलाई गरेको प्रेमभित्र अनेकौं अरू सत्यहरू लुकेका छन् जसको खोजी आजसम्म भइरहेको छैन। जुन सत्य उदांगो हुँदा भारतीय नेपालीहरूको चिनारीको प्रश्नलाई संकटमा पारिदिन्छ। 
 
यसकारण अम्बरबारे बोल्दा निक्कै जोगिएर बोल्नुपर्ने 'बाध्यता' भारतीय नागरिक नेपालीहरूलाई छ। त्यो बाध्यताको एब्ट्रयाक्ट सौन्दर्य गिरीले अम्बर गुरुङलाई लेखेको चिठीभित्र पनि छ, गीतहरूमा पनि ठम्याउनुपर्ने, मिहिन रूपले अनुभूत गर्नुपर्ने रूपमा।
 
अम्बरलाई पनि नेपाल पस्न यस्तो के 'बाध्यता' थियो, जसबारे ठीकठीक किटान गरेर भन्न सकिन्न। यसलाई मौन बसेर, केवल अनुभूत गरेर बुझ्न सकिन्छ। शब्दमा व्यक्त गर्न सकिन्न। शब्दले त्यो बाध्यता र पीडालाई ठीक-ठीकसित भन्दिन सक्दैन। 
 
मैले गरेको अनुभूति चाहिँ 'कहाँ गए ती दिनहरू' अम्बरका आधा अनुहार हो। दार्जिजिङको संगीत, साहित्यिक र राजनैतिक संघर्षबीच उभिएको अम्बर कस्ता थिए होलान्, मभित्र यस्तो विचार आउँछ। 
 
अम्बरले दार्जिजिङमा हिँडेका अप्ठ्यारा बाटो, सजिलो बाटो, जुन बाटो भएर उनी बिदेसिए, त्यसबारे जान्ने रहरको तिर्खा हरहर छ। जब पनि 'कहाँ गए ती दिनहरू' पल्टाउँछु, त्यहाँ 'नौ लाख तारा'भन्दा चहकिलो 'सुनको तारा' चम्किन्छ। हल्ला के छ भने अम्बर सुनको तारा झारेकोले होइन नौ लाख तारा गनेकोले नेपाल पसेका हुन् रे।
...
त्यतिखेर भारतीय नेपालीहरू नौ लाख नै थिए थिएनन्, मैले अनुसन्धान गरेको छैन। तर 'सुनको तारा' झार्ने सपना बाँड्ने रोमान्सेहरूको संख्या धेरै थियो। तर अहिले सुनको तारा झार्ने केटोलाई तरुनीहरूले पत्याउँदैनन्। 
 
फेरि पनि अम्बर यही गीतले अजम्बरी हुनु क्या मीठो सपना हो। क्या मीठो विपना हो। क्या मीठो भ्रम हो। क्या मीठो यथार्थ हो। समर्थ कलाकारले मात्र समयलाई आफ्नो अधिनमा राख्न सक्छन्। अम्बर त्यही कलाकार हुन्। नेपालका कलाकार। होइन, विश्वका कलाकार। जसलाई भूगोलले छेक्दैन। राजनीतिले छेक्दैन। इतिहासले छेक्दैन।
 
अहो, तर मानौं, अम्बर कुनै पनि देश पुगे रे, तर फर्किने ठाउँ कुन हुन्छ ? उनले प्रतिनिधित्व गरिरहेको देश कुन हुन्छ ? त्यसको उत्तर अगमसिंह गिरीसित रहेछ। भन्छन् गिरी, '...त्यसबेला ऊ हाम्रो दार्जिजिङे अम्बर नभएर नेपालको अम्बर भएको हुनेछ।'
 
दार्जिजिङबाट नेपाल जाँदा सिनामाले, इतिहासले, भूगोलले नछेक्ने अम्बरलाई नेपालबाट अरू देश जाँदा छेक्छ कि छेक्दैन हँ ? - हैट, किन मलाई यस्तो ज्यानमारा प्रश्नले यसरी टोक्छ ?
...
मैले सहज रूपमा हेर्ने र भन्ने हो भने, अम्बर त गिरीले 'नजाऊ फर्की नेपाल उठेर भन्छ देउराली' र 'फर्केर हेर मुङ्लानको मायालु पाखा चियाबारी' भन्दा पनि नटेर्ने कलाकार हुन्। वास्तवमा आफ्नो देश छोडेर भाग्ने संगीतकार हुन् अम्बर। 
 
भारतमा नै अन्य भाषीहरूसित बसेर भारतीय नेपाली संगीतको उचाइ निर्माण गर्ने स्पेस यहीँ थियो जसको खोज गर्न सक्ने पुस्तामात्र थिएनन्। पश्चिम बंगालमा बसेर रवीन्द्रनाथ ठाकुरले बंगलादेशको राष्ट्रिय गीत लेख्न सक्थे। अफसोस् अम्बरको हकमा त्यो परिस्थिति बनेन। 
 
वास्तवमा त्यो परिस्थिति आज पनि छैन। आज पनि कैयन मनोज बोगटी, बानिका प्रधान, पुष्पण प्रधानहरू त्यतै फर्किरहेका छन्। उनीहरूको छातीको ट्याग भने भारतीय नै छन् तर।
 
हुन त अम्बरको समयमा नेपाललाई 'विदेश' देख्ने चेतना नै थिएन। न गिरीमा थियो, न अम्बरमा, न इन्द्रबहादुर, न मनबहादुर मुखियामा। किनभने उतिखेर भारतीय नेपालीहरूको चिनारीको सवाललाई राजनैतिकरूपले सम्बोधन गर्ने वातावरण नै साहित्यले निर्माण गरेन। राजनैतिक संगठनहरूले भर्खरभर्खर संघीय भारतको चरित्र खेप्दै थियो।
 
दार्जिजिङका अम्बर नेपाली नागरिक हुन्। यो क्या मज्जाको कुरा हो। किनभने अम्बर गुरुङ यस्तो चेतनाका टिपिकल उदाहरण हुन्, जुन चेतनाले 'नेपाललाई आफ्नो देश ठान्ने समय दार्जिजिङमा थियो' भन्ने कुरा बुझ्न पर्याप्त हुन्छ। यो भयानक कटु यथार्थ थियो। 
 
यस्तो चेतना यतामात्र होइन उताका सित पनि रहेछन्।नेपालका कविहरू कालेबुङ आएका थिए। फर्किएर गएपछि कवि सीमा आभासले एउटा संस्मरण लेखिन्। भनिन्, 'टिष्टा देखेपछि धेरै भावुक भएँ।' मैले सोधेको थिएँ, 'किन हौ, त्यति सारो त...? '
 
भन्थिन्, 'राष्ट्रिय गीतमा बारम्बार गाएको हाम्रो 'टिष्टा' आफ्नै आँखाले देखेँ नि त।'अन्त, अम्बरलाई नेपाल आफ्नो देश लाग्नु कुन ठूलो कुरा भयो र ?
फेसबुकमा अम्बर गुरुङबारे अनेकौं कुरा आएपछि मलाई उनीबारे जान्न मन लाग्यो। मलाई भने उनीबारे केही थाहा छैन। 
 
केही चर्चित गीत सुनेको छु, जस्तो- नौलाख तारा, सुनको तारा। साथी झुमा लिम्बूले दिएको अम्बर संगीत चाहिँ सुनेको छु। साथीहरूलाई सोधेँ। उनीबारे जान्नु हो भने गायिका शान्ति ठटाललाई भेट्दा हुन्छ भन्ने थाहा पाएँ। म दार्जिजिङ पुगेँ। 
 
शान्ति गुरुमा आँखाको जाँच गराउन नेपाल छिरेकी थिइन्, मणिकमल छेत्रीसित। साथीहरूसित बेलुकी दारु महल पसेको बेला मनको कुरा झिकेँ। एकजनाले गगण गुरुङको नाम लिए। अम्बर गुरुङसितै धेरै काम गरेका वरिष्ठ संगीतकार गगण गुरुङ। अम्बर कथाका राम्रो न्यारेटर पनि हुन् गगण, नेपाली संगीत कथाका पनि।
 
१९५२ मा आर्ट एकाडेमीमा अम्बर अध्यक्ष हुँदा गगण महासचिव थिए। दलसिंह गहतराज, शिव सिंहहरूपछिको पुस्तामा अम्बर, गगण, शेखर दीक्षित, रहरकुमारी राई, पासाङ वाङ्बलहरू थिए। उतिखेर अम्बरका गायकहरूमा गगण पनि एक।
 
'हो भाइ, इन्द्रबबहादुर राईको उपन्यास, गिरीको नौ लाख तारा, जो अम्बरले गाए, यी कुरा अहिले हामीलाई विदेशी बनाउन पर्याप्त हुन्छ। धन्न ठालुहरूका यी डोकुमेन्ट्सलाई हाम्रो विरुद्ध उभ्याउने चेतना हाम्रा विरोधीहरूसित छैन र पो...,' उनी भनिरहेका थिए। म चिउँव भइरहेको थिएँ।
...
मैले गगण गुरुङलाई जिज्ञासा राखेँ, 'राजालाई गीत सुनाउने तपाईं, बोलावट चैं अम्बरलाई पो भएछ त है ? 'गगण गुरुङ हाँसे। उनले आफैंले केही भनेनन्। अरूकै कुराबाट उत्तर दिए।
 
'कला मन्दिरका एकजना बंगाली थिए आलोक घोष, उनले सधैं भनिरहन्थे, द किङ इज कन्फ्युज विटविन अम्बर गुरुङ एन्ड गगण गुरुङ।' भनिसकेर उनी जोडले हाँसे। त्यसपछि पो अम्बर चासो ह्वात्तै बढ्यो मभित्र।