अलिखित त्रासदीहरू कति छन् छन्। कविताले ती लेख्न बॉंकी छ। अरबी कवि सिनान अन्तनुले ‘सडकभरि लाश लडिरहेको बेला एउटा नानीले सडक पार गर्न कति समय लाग्छ?’ सोधेका छन्। सडक पार गर्न जति समय लाग्छ, त्यो समय अत्यन्तै कठिन हुन्छ। जे पनि हुनसक्छ। त्यो नानी अर्को लाश पनि बन्न सक्छ। सडक पार गरेर पनि त्यो नानी कहॉं जान्छ? यसरी कविताको हरफले आफू पछिल्तिर छोडिराखेका अर्थहरू निर्माण हुँदै जाने हो। सिनानले युद्धको समयलाई यसरी शब्दमा टॉंगेका छन्। त्यो कठिन समय कति त्रासद हुन्छ?
कविताले जत्ति भन्छ, कोहीबेला कविताले नभनेका कुराहरू कविता बनेर निस्किन्छ। कविताले नभनेको कुरा अर्थपूर्ण हुन्छ। कविताले भन्दा पनि धेर त्यही नभनेको कुराले चिमोट्छ।
कविताले सप्पै कुरा भन्दैन पनि।
जस्तो कि सूरज रोसूरिले भनेका छन्, ‘आगो झोसिराखेर
कहॉं गयो?/धुवॉं/ माथि-माथि उठ्दैछ।’
कहॉं, कसले, किन आगो झोसेको हो, सूरजले भनेका छैनन्। धुँवा उडिरहेको इमेजले भइसकेको युद्ध र त्यसले पारेको प्रभाव दिन्छ। पाठकलाई कल्पनाशील बनाउन राम्रो कविताले मात्र सक्छ।
...
सानै थियौं हामी। लेख्थ्यौंै कविता। 12 वर्षअघि सूरज रोसूरी घरमाथिको डॉंडाको सडक किनारमा खन्ती लगाइरहेको थियो।
‘के गरेको?’-सोधें।
उसले हातले नक्साको कल्पना आउनेगरी भन्यो, ‘यहॉं भित्ते पत्रिका ठ्याक्क छापिन्छ।’
त्यो भित्तेपत्रिका थियो -जनावाज।
त्यही भित्तैपत्रिकामा सूरजका प्रारम्भीक हरफहरू टॉंसिए। ती हरफहरू कलिला नानीहरू सरह थिए। चकचके। सपनाशील। उ तोते बोल्थ्यो तर सोंचेको कुरा पुरा निस्किँदैन थियो। बोल्छु भनेको कुरा अलइलि निस्किन्थ्यो, त्यही कुरा अन्सारले बुझिन्थ्यो। शुरूका कविताहरू सबैका यस्तै हुन्छन्।
त्यतिखेर?
त्यतिखेर त त्यही कविता संसारका सबैभन्दा उत्कृष्ट लाग्थे।
मनोज बोगटी, छिरिङ दीन अनि अनिल तेलैजा रोसूरि (रोशन बोगटी, रिपन गौतम, सूरज गुरूङ) कोे निम्ति उनीहरूको विचार बग्ने कुलाहरू थिए। कुलाहरूबाट बग्दै बग्दै गएर ती विचारहरू खेतमा पुग्थ्यो अनि उम्रिन्थ्यो कविताजस्तै केही झार।
वास्तवमा त्यो झार थिएन। विरुवा थियो।
त्यो अहिले जवान रूखजस्तो छ।
त्यही रुखमा फलेका हुन् यी कविताहरू।
यी कविताहरू डँडेलो सल्किएरपछि निस्किरहेको ‘धुँवा’ हो।
वास्तवमा त्यो धुवॉं जलिरहेको सपनाको हो। त्यो सपना हाम्रो समाजको हो। हाम्रा मानिसका हुन्। यस अर्थमा भित्तेपत्रिकाको नाम ‘जनावाज’ सूरजका कविताको मूल स्वर हो।
...
मेरो, छिरिङ र अनिलको नामथरबाट झिकेर हामीले ‘मदीत’ बनाएका थियौं। ’मदीत’ हाम्रो नामपछि झुन्डिने उपनाम थियो। हामीलाई लाग्थ्यो, उपनाम झुन्डिएका लेखक ठूला हुन्। सूरजहरूलाई पनि उस्तै लागेछ। झुन्डाए नामहरूबाट अक्षरहरू झिकेर ‘रोसूरि’। मदित र रोसूरी बनिन जति मेहनत भयो, त्यो साहित्यको निम्ति थियो। सूरज र रोशन कवितामा आए। रिपन कथामा।
सपना देख्ने उमेर कुन हो?
त्यही उमेरदेखि सूरजले सपना देखेका हुन्। सूरजले आफ्नो सपना मानिसहरूबाट टिपे। ती मानिसहरू जो मानिस बन्न हरक्षण सङ्घर्ष गरिरहन्छन्। लडिरहन्छन् आफैसित। मरिरहन्छन् आफैसित। हारिरहन्छन् आफैसित। कहिल्यै ती मानिसले जितेको सूरजले देखेका छैनन्। आफ्नो समयलाई भोग्नु जान्नु कविद्वारा मात्र सम्भव छ। सूरज पनि कवि हुन्।
...
उसलाई लाग्थ्यो कि जुन लडाइँ चलिरहेको छ, त्यो उसको चिन्हारी निश्चितिको सङ्घर्ष हो। तर मानिसका सपनाहरूको व्यापार गर्न सत्ता सधैँ योजनाबद्धरूपले ती मानिसहरूसम्म जान्छ। र मानिसलाई सपनाहीन बनाउँछ। यो क्रुर खेल सूरजलाई मन पर्दैन।
पश्चिमी विचारले साहित्यलाई अझसम्म दास बनाएर राखेको छ। तेस्रो आयाम, लीला लेखनहरू यता त्यसका उदाहरण हुन्। अरु पनि छन्। ज्ञान, दर्शन, सिद्धान्त, विचार त्यो सहज उत्पादन बन्यो, जसलाई साहित्यमा राम्रैसित व्यापार गर्न सकिन्थ्यो। पश्चिमले विचारलाई यसरी बेच्यो कि ती ‘विचार’ भारतीय नेपाली साहित्यमा नयॉं मार्केट बन्यो। त्यो मार्केट-ले लोकल विचारको हाट मासिदियो। जातीयसम्म आइपुगेको विचारले फड्को हालेर बिनिर्माण, उत्तरआुनिकताहरू समात्यो।
विचार ‘वास्तविक’ हुँदैन अथवा ‘सत्य कहिल्यै सत्य हुँदैन’ जस्ता गह्रौ कुराहरू दार्जीलिङ छिरेपछि स्थानिक गन्धका कविताको खोला सुक्यो। पश्चिमी विचारका दासीहरूले प्रयोगवादी चेतलाई हिँड्ने बाटो बनाउँदै गयो। तर प्रयोगशालामा भारतीय नेपालीहरूको रगत थिएन।
साहित्यलाई प्रभाव पार्ने विदेशी विचारले वास्तवमा हाम्रा मौलिक विचारहरू मारेका हुन्।
भारतीय नेपाली साहित्यमा देखिने यी सङ्कटहरूबारे ठूलो बहस भएन। केही समालेचकहरू त सूरजहरूको जमानामा पनि उत्तराधुनिकता, विनिर्माणहरूको परिचय दिइरहेका छन्। अनुवादमा आएका ती विचारहरू उस्तैरूपले आवोस नआवोस, तर उनीहरूले आफूलाई बँचाइराख्ने मैदान पाएका छन्। भारतीय साहित्यमा मात्र पनि नेपाली साहित्यको उपस्थिति कुन विचार र मुद्दाले स्थापित भइरहेको छ, त्यो चिनाउने काम अझसम्मै भएको छैन।
केही युवा कविहरू फेरि कवितालाई आम संवादमा लगिरहेका छन्। यसको विचारको केन्द्रमा ‘मानिसको सपना जोगाउनु’ रहेको छ।
सूरज त्यही मोर्चाका पछिल्लो पुस्ताका कवि हुन्।
...
सूरजले अघिल्लो आन्दोलनलाई भोग्न पाएनन्। दोस्रो आन्दोलनलाई आँखैले देख्यो। पहिलो आन्दोलन सूरजको निम्ति डँडेलो लागिसकेपछिको दृश्य थियो। सूरजले केवल डँडेलोबाट निस्किरहेको धुँवा देख्यो।
कसले झोसेको हो आगो?
यो प्रश्न आम मानिसहरूको निम्ति भयानक विशाल रहस्य हो। सूरजले त्यही रहस्यलाई विम्ब बनाएका हुन्।
केन्द्र र राज्य सत्ताले सूरजका कविताका पात्रहरूमाथि धेरै ज्यादती गरेको छ। सूरज सत्तालाई सोझै प्रतिरोध गर्दैनन। तिनी आफ्ना पात्रहरूको कथा भन्छन्। परिस्थिति देखाउँछन्, अवस्था, प्रभाव र समय चिनाउँछन्। कविताका हरफहरूले बोलेको कविता त कविता भइगयो, नबोलेका कविता भने सूरजले गरेको त्यही सत्ताको विरोध हो।
‘यो आगो भनेको/ हाम्रो निम्ति रहेनछ।’ सूरजले यी हरफहरूभित्र कविता लुकाएर राखेको छ। पाठकलाई ‘खोतल्ने’ स्पेस समेत छोडिराखेर।
...
सूरजका कविताहरू पढेपछि, कविले भन्न खोजेको कुरा अर्थपूर्ण नरहने अक्टोभियो पाजको कुरा सम्झना गर्छु म। ‘कविले के भन्न चहान्छ, होइन,’, पाज भन्छन्, ‘कविताले के भन्न चहान्छ त्यहीं कविता हुन्छ।’
कविको सपना थियो, एउटा घर होस्। त्यसको निम्ति कवि र कविको समाजले समय लगानी गरिसकेको थियो। तर कविले जुनदिन कविता लेखे, त्यतिखेर सपना ‘पुरा’ नभएको पीढा बाहेक अर्थोक केही पनि आएन। सूरजको ‘घर’ कविताले बोकेको पीढा आम मानिसका पीढा हुन्।
विचारलाई समयले प्रभावित गर्छ। दार्जीलिङमा कुन समय कस्तो परिस्थिति बनिनुपर्छ अनि त्यो समयमा दार्जीलिङका मानिसहरूको विचार के हुनुपर्छ भनेर नै केन्द्र र राज्य सत्ताले विचार निर्माण गर्छन्।
जस्तो कि, 40 दिन बन्द हुन्छ। मानिसहरू मर्छन् अनि मानिसहरू अर्थनैतिकरूपले कमजोर बन्छन्
जस्तो कि, गोर्खालीग नेता मदन तामङको हत्या हुन्छ अनि मानिसहरूलाई लाग्छ, ‘यस्तो हत्याहिंसा हुने हो भने गोर्खाल्याण्ड चाहिएन। बरू शान्ति होस्।’
यो परिस्थिति निर्माता को हुन्? जसले मानिसको खास विचारलाई मार्छ अनि उनीहरूको विचारलाई मानिसहरूमा आरोपित गर्छ। सत्तालाई जहॉं नोक्सान छ, त्यहॉं विनाश छ। सत्तालाई जहॉं फाइदा छ, त्यहॉं पनि विनाश छ। यस्तो सङ्कटमा मानिसले आफूलाई कसरी जोगाउनुपर्छ? त्यसको उत्तर भने कविताले दिन्छ।
पाठकले आफ्नो समय कवितामा पाएन भने ती पाठकअघि कविताको मृत्यु हुन्छ। कवितामा आफूलाई नपाए कविता निषेधित पनि हुन्छ। यस्तो सङ्कट भारतीय नेपाली साहित्यमा अघिबाट नै आइसकेको छ। सूरजले सकेसम्म आफ्नो समयलाई लेखेका छन्।
कवि मनप्रसाद सुब्बा कविताले पाठकहरूसित संवाद गरिरहेको समय चेतलाई समकालीन कविताले प्राप्त गरेको सुखद प्राप्ती मान्छन्। तर समकालीन कविहरू सबैमा त्यो समय चेत स्पष्ट छैन। मनप्रसाद सुब्बा र रेमिका थापाको ‘किनाराका आवाजहरू’, टीका भाइको ‘पाइताला तल्तिर’ राजा पुनियानीको ‘अर्को लश्कर’हरूमा रहेको जस्तो समयचेतलाई अघि राखेर मनप्रसाद सुब्बाका भनाइलाई पुष्टि गर्न सकिन्छ। समग्रमा भने आंंशिक समय चेतसितै समकालीन कविता हुर्किरहेको छ।
...
सूरजभित्र पनि त्यही आंशिक समय चेत भेेटिन्छ। कवितालाई कलात्मक बनाउने दौडमा कोही बेला सूरजको समय चेतना च्यातिन्छ। एउटा विचार श्रृङ्खला बनाउँदै गएर कोहीबेला त्यो विचार बाटैमा रोकिन्छ। कोहीबेला कविता भङ्गालिन्छ र ताकेको लक्ष्यसम्म पुग्दैन। तरै पनि सूरजमा कविता भन्ने आफ्नो शैली छ। खाली ठाउँ, बोल्ड गरिएका लाइनहरूले कविता भन्ने कोसिस सूरजको राम्रो परफर्मेन्स हो।
सूरजका कवितामा कला र विचार घटबढ भइबस्छ। तिनको कविताभित्र लुकेको विचार आत्मसचेतताको प्रतिविम्बजस्तो लाग्छ। सूरज हरफहरूमा कविता दलिराख्छन्। त्यसको वासना चलिबस्छ। सूरजका कविता राम्रो चित्रकलाजस्तो पनि लाग्छ।
आर्ट हेरेजस्तो लाग्छ जब सूरज ‘जुलूसहरुको आगो’ जस्तो लाइन लेख्छन्। आगो त सल्केको तर ‘चिसा आवाजहरू’ सहितको। त्यस्तै जुलुस पनि ‘निहत्था जनताको आवाज’ बनेको कटु कुरा सूरजको कवितामा छ। सूरजलाई लाग्छ, त्यो जुलुस रोटीको निम्ति भइरहेको संघर्ष हो। जो कोहीबेला आत्मघाती पनि हुनसक्छ। कविताले सचेत पनि गराउँछ।
कति कवितामा शब्द भॉंचिन्छ र पाठकसित सोझो सम्बन्ध बनाइराख्न सक्दैन। कोही कविताले एकै झट्कामा पाठकलाई समात्न सक्छ। कोही कवितामा कवि कलिलो देखिन्छ कोही कवितामा छिपिएको।
कविता आफै एक पात्र हो। उभित्र चरित्र हाल्ने कविसित चारित्रिक गुणदोषको हेक्का कति छ, त्यसैबाट कविताले शक्ति बनाउँछ र हराउँछ पनि। सूरजमा शब्दसचेतता धेर छ। तर ती शब्दको सही संयोजन र व्यवस्थापनमा कहीं चुकेका, कहीँ उठेका छन्। सप्पै कविता राम्रा छैनन्। सप्पै कविता नराम्रा पनि छैनन्।
सूरजको प्रयास सधैँ शक्तिशाली कविता लेख्नु हो। यो सचेतता भनेको कविलाई जिउँदो राख्ने सूत्र हो। कवितासित सूरज इमान्दार छन्।
सूरजले गाउँको दुःखलाई पनि लेखेका छन् देशको सङ्कट पनि। संवेदना मरेको, देश सञ्चालन गर्नेहरू नै मुर्दा बनेको लेख्दालेख्दै सूरजले अन्धविश्वासको अँध्यारो पाटो पनि उघारेका छन्। कहीँ सूरजलाई आध्यात्मिक पनि देखिन्छ, कहीँ क्रान्तिकारी पनि। तिनका कविताका पात्रहरू दर्जीलिङका विभिन्न गाउँमा बस्छन्। कोही शहरिया भएका छन्। आजको समय लेख्दा सूरज साइवर कल्चरले प्रभावित समाज भुल्दैनन्।
इटाली कवि युर्जेनियो मन्ता कवितालाई अट्टेरी ज्ञानी मान्छेजस्तो मान्छन्। कविताले कुनै पनि निरङ्कुशतालाई नमान्ने घोषणा पनि गर्छन्। अमेरिकी कवि एलेन गिन्सवर्ग चेतनाबोध र चेतनाको पुनद्वारबाट नै विश्वलाई बचाउन सक्ने बताउँछन्। तिनी यस्तो काम कविताले मात्र गर्न सक्ने पक्षका कवि पनि हुन्। सूरजका कविता पनि निरङ्कुसताको विपक्षमा छ। मानिसमाथि भइरहेका अन्यायहरूको विरोध, संवेदनाहरूको संरक्षण, मानिसले बॉंच्न सक्ने र बॉंच्न पाउने समाज सूरजका कविताले देखेको सपना हो।
सवाल्टर्नहरूको पक्षमा उभिएकी गायत्री चक्रवर्ती स्पीभाकलाई अचेल लाग्छ, आफ्ना विचारयात्रीहरू पनि सम्भ्रान्त बन्दै गए। उनीहरू बिल्डिङमा बसेर सवाल्टर्नको पक्षमा विचारको खेती गर्छन्। तर सवाल्टर्नहरूसम्मै नपुगिञ्जेल, उनीहरूसित उनीहरूजस्तै नबनिञ्जेल सत्य बुझ्न कठिन हुन्छ। यसकारण स्पीभाक घुमिहिँड्छन्।
दार्जीलिङका युवा कविहरूलाई यसरी घुमिहिँड्न परेन। उनीहरू आफै सिमान्तकृत हुन्। उनीहरूको कविताले बोलेको कुरा ती नै सिमान्तकृत मानिसको आवाज स्वत बन्छन्। तर भारतीय नेपाली कतिपय कविहरूले आफूलाई सिमान्तकृतहरूको जमातबाट माथि उठाएर कविता नलेखेका होइनन्। मानौं उनीहरू अर्कै टापूका मानिस हुन्। समयचेतका कविहरू भने ती नै वर्गमा बसेर उनीहरूकै पक्षमा कविता लेखिरहेका छन्। वास्तवमा उनीहरूले भारतीय नेपाली कविता लेखिरहेका छन्। ती मध्येमा सूरज पनि एक हुन्।
निग्रोहरूले आफ्नो छालालाई लेखे। आफ्नो गन्धलाई लेखे। ती हामीले पढ्न पायौं। भारतीय नेपाली कविहरूले पनि आफ्नो माटो, छाला, गन्ध, संस्कृति, समाजलाई नलेखेसम्म अन्य भाषीले हामीलाई पढ्न सक्दैनन्। क्यापिटलिस्ट सोसाइटीलाई जे चाहिएको हो, त्यही विचार विश्वलाई दियो। प्रभाव र प्रभुत्वमा राख्यो। हाम्रा बुद्धिजीवीहरू पनि त्यही प्रभावमा परे। उनीहरू विचारको दास बनेपछि समाज पनि दास बन्यो।
अबका कविहरू सकेसम्म यस्ता दोषहरूबाट बाहिर जान चहान्छन्।
...
अरबी कवि इमान मार्शलले कविहरूले आफ्नै शैली आफै बनाउने दाबी गर्छिन्। ‘परम्पराबाट कसैले शैली लिँदैनन्,’ भन्छिन्, ‘जब त्यो लेखक आफ्नो कुरा भन्ने बाटो खोज्छ, शैली आफै निर्माण हुन्छ।’ सूरजको कविताले पनि त्यो शैली खोज जारी राखेको छ। अहिलेलाई सूरजका कविताको चरित्र शालीन छ। यसै पनि युवा कविहरू एकरूपताको शिकार भएकै छन्। सूरज त्योबाट अछुत छैनन्। अन्य युवा कविहरू झैं आफ्नो कथ्यको खोज सूरजको पनि सङ्घर्ष हो।
धुवॉं-त्यही सङ्घर्षकालीन अवस्था हो।
...
त्यतिखेर हामी सानै थियौं। तर कविता लेख्थ्यौं।
के लेख्थ्यौं अहिले थाहा छैन। सूरज कविता त लेख्न चहान्थे, तर जान्दैन थिए। यसरी लेखन न, भन्थेँ म तर थिएँ उही ड्याङको। तर त्यतिखेर एउटा दाजुको कर्तव्य निभाएँ हुँला।
अहिले म पनि हुर्किएँ सूरज पनि। यतिखेर त हामीले कविता लेख्न जान्नुपर्छ। जानेनौं भने जान्नेहरूले हाम्रा कवितामा कविता भेट्दैनन्। हाम्रो कोसिस त कवितालाई जिउने शैली बनाउने हो। कवितालाई इमान्दाररूपले आफूमा समाहित गरिएन भने कविताले शक्ति हराउँछ। सूरजको समयचेत तीब्ररूपले आवोस्, लागेको छ।
सूरज कोमल कवि हुन्। फूलमाथि थपक्क बसेको छ सूरजको कवितीय शालीनता। सूरजका कविताहरू पढेपछि मैले गर्न सकेको कुरा यति हो अहिले। कुरा गर्ने पालो अब पाठकको।
No comments:
Post a Comment