'समाज, समय र किताब नपढ्नेले कविता नै नलेखुन्'


(मनोज बोगटी नेपाली भाषी भारतीय साहित्यकारहरुमा अहिलेको चर्चित नाम हो। समाजबाट टिपिएका विम्ब र प्रतिकहरुले सिंगारेर आगोजस्ता कविता लेख्ने यी उम्दा कवि दार्जिलिङमा रहेर साहित्य सिर्जनामा मग्न छन् । केन्द्रमा नेपाली पहिचान राखेर नेपाली भाषी भारतीयहरुको आवाज बोल्ने यी कवि साहित्य एकेडेमी युवा पुरस्कारबाट पनि सम्मानित छन् । हालै उनको कविता संग्रह काफेर अमेरिका फिनिक्स बुक्सले बजारमा ल्याएको छ । उनै कविसँग पाहुरका लागि लक्ष्मण श्रेष्ठले फेसबुकमार्फत गरेको छलफल यहाँ प्रस्तुत छ । सं.)

लक्ष्मणः दाइ कविता किन लेख्नुहुन्छ ?
·         मनोजः शुरुमा रहरले लेखियो । कवितीय कलाबारे जान्दैगएपछि कविता मानिसको निम्ति लेखियो । कलाले समाजको चेतनालाई प्रवुद्ध पार्न ।

लक्ष्मणः तपाईका कवितामा समयचेत र समाजचेत भेटिन्छ भनेर समिक्षकहरू भन्छन् । तपाको आफ्नै धारणामा, कविताको केन्द्रमा के राख्न रूचाउनुहुन्छ ?
·         मनोजः समीक्षकहरूले कविताको अन्तरले बोलेको कुरा सुनेको हो भने ठिक कुरा देखेको हो । कविताको केन्द्रमा आजको त्यो मानिस जसलाई समयले सम्बोधनमा राख्दैन, उनीहरूको जीवन र त्यो जीवनसित जोडिएको समयलाई नै केन्द्रमा राख्न ठिक लाग्छ ।

लक्ष्मणः मनोजको कवितामा भारतीय नेपालीले खोजेको पहिचानबोध हुन्छ भन्दा फरक पर्छ ?
·         मनोजः पर्दैन । जुन समाजलाई भारतीय संघीय सत्ताले सधैँ फेंदमा राखेको छ,  उनीहरूको पहिचानलाई कविताको मूल स्वर बनाउनु आजका कविहरूको कवितीय धर्म हो ।

लक्ष्मणः तर तपाहरू नेपाली भाषाला नै उन्नति गर्ने इन्द्रबहादुर राहरूसँग असहमति राख्नुहुन्छ रे?
·         मनोजः भाषा उन्नति गर्ने इन्द्रबहादुर राईमा हाम्रो असहमति होइन । तिनको लेखनले दर्शन र आन्दोलन यताको नेपाली समाजमाथि उभेर बोल्दैन । तिनी प्रयोगवादी लेखक हुन् । तिनलाई भारतीय नेपालीको मुद्दासित सरोकार छैन । प्रयोगको निम्ति प्रयोग बेकार कुरा लाग्छ । कलाको निम्ति कला भन्नेहरूले आफू उभेको भुइँ छोडेकोमा हाम्रो विमति हो । तिनीहरूको आन्दोलन भारतीय नेपाली समाजको पीडाबाट होइन पश्चिमी विचारको अनुशरणबाट भएको हो । उत्तराधुनिकतावादी तिनको लेखकीय प्रतिबद्धता लेखनको स्टाइलसित जोडिएको छ, समाजसित होइन । उनीहरू धेरै केही बोले झैँ गर्छन्, केही ठोस भन्दैनन्। ठोस भनिँदैन, भन्न सकिँदैनजस्तो विचारका दासीहरू हुन् उनीहरू। उनीहरू साहित्यलाई रैथाने समाजभन्दा मात्थिबाट व्याख्या गर्छन्। उनीहरूलाई लाग्छ, विश्वको साहित्यिक उक्लाईसितै अघि गइरहेछ नेपाली साहित्य। तर वास्तवमा सधैँ फेदमा नै हुन्छ। नेपाली साहित्यमा पोष्टमर्डनिज्मको कुरा गरेर उनीहरू विचार ल्याउने ब्रोकर बन्न सक्छन्, राइटर होइन। विश्व जतै पुगोस्, ज्ञानको, दर्शनको सिद्धान्त जतै पुगोस्, म उनीहरूलाई होइन समाजलाई नै पछ्याउँछु लेखनमा। उनीहरू प्रभावित समाजलाई केवल लेख्छन्, हामी त्यो प्रभावको मूल स्रोत छुट्याएर त्यसमाथि हस्तक्षेप गर्छौँ।
जुन समाजले तिनले लेख्ने भाषा बोल्छ, त्यो भाषाको उन्नति चाँही गर्ने तर समाजको उन्नतिको निम्ति गर्नुपर्ने लेखकीय प्रतिवद्धताप्रति चाँही आँखा चिम्लिने तिनको लेखनीसित हामीले चासो नराखेको हो । यसलाई इन्द्रबहादुर राईसित हाम्रो विमति देख्छन् भने हामीलाई आपत्ति पनि छैन।

लक्ष्मणः अर्थात लेखकको प्रतिबध्दता समाजसित जोडिनुपर्छ भन्ने तपाईंको धारणा हो ?
·         मनोजः जुन समाज भारतीय भाषिक विविधताविच खुम्चिन्छ, जुन समाजको पहिचान नै छैन, उसको भाषामा लेखिने साहित्य समाजसित नजोडिए, त्यो समाजको निम्ति त्यो साहित्यको के अर्थ ? यो प्रतिबद्धता इन्द्रबहादुर राईले बङ्गालको सीपीएम सरकारसित जोडेर हेरेजस्तो होइन । लेखकीय प्रतिबद्धता समाजसितै जोडिनुपर्छ । भारतमा सरकारी मान्यताप्राप्त भाषा मात्र २४ वटा हो, ती भाषासम्म हाम्रो साहित्य नपुग्नुको कारण खोज्दै जाँदा पश्चिमी विचारका दासहरूको चटक र यो चटकलाई अनुवाद गर्न नसक्नु हो भन्ने निर्णयमा पुग्छु म । ती भाषाहरूमा नपुगी भारतीय साहित्यको केन्द्रमा भारतीय नेपाली साहित्यले डिस्कोर्ष ल्याउन सक्दैन । पक्कै पनि साहित्य जादू देखाउने मसाला होइन । उनीहरूले भारतीय नेपाली साहित्यको केन्द्र नेपाली साहित्य’-लाई बनाए जब कि हुनुपर्थ्यो भारतीय साहित्य

लक्ष्मणः अर्थात ती भाषामा नेपाली भाषहरूको साहित्य पनि पढिनुपर्छ, पढाइनुपर्छ ?
·         मनोजः अघि पनि भने, जस्तो कि तेस्रो आयाम र लीला लेखनहरू अरू भाषामा गएको भए उत्तराधुनिकता र विनिर्माणहरू जान्थ्यो, भारतीय नेपाली समय र समाजले आग्रह गरेको कुरा जाँदैन थियो । भारतकै अन्य भाषासम्म नजानुमा भारतीय नेपाली साहित्यमा भारतीय नेपाली समाजबाट गुदीनभरेकोले नै हो । उनीहरू खोस्टा, बोक्रा, रूप, फर्मतिर नै अल्झिए अनि विश्व साहित्यको हाराहारिमा केही गतिलो काम भयो भन्ने भ्रम(लीला)मा भुले । भारतलाई नेपाली साहित्य पढाउने काम भएन।

लक्ष्मणः तपाले भनेजस्तो अरु भाषामा जान नसक्नुको कारण के होला ?
·         मनोजः पश्चिमी विचारको प्रवाह स्रोतमा उनीहरूले पूर्वीय दर्शन मिसाएर नौलो काम गरेको हाँक नदिइबसेको भए अनि समाजलाई टिपेर हिँडेको भए हाम्रो कुरा ती जम्मै भाषामा जान सक्थ्यो । त्यो उनीहरूको निम्ति नयाँ कुरा हुन्थ्यो । बाहिरबाट ल्याइएका विचार गुदीमा राखिएकोले नै अनुवादहरू भएनन् भन्ने किटान छ मेरो त । यताका लेखकहरूले लगत ठाउँलाई केन्द्र मान्नु गल्ती भयो। शुरुदेखि नै भारतीय साहित्यलाई केन्द्र बनाउने काम गरिएको भए सबैभन्दा ठूलो दायित्व अनुवादको हुन्थ्यो तर नेपाली भाषा (नेपाललाई केन्द्र)लाई मात्र केन्द्र बनाउने जुक्तिले काम बिग्रिएको हो भन्ने मेरो अध्ययन छ।

लक्ष्मणः अर्थात सामाजिक आधार कमजोर हुनु नी आइबी राहरूको मुख्य कमजोरी थियो ? नेपाली भूगोलभित्रकै साहित्यमा पनि लीलालेखनको ठूलो प्रभाव देखिन्छ । तपाइला के लाग्छ के उनीहरू पनि राकै समाजविमुख पथमै छन् ?
·         मनोजः देशमा परेको सङ्कट, समुदाय, ससाना भाषा र भाषीहरूमा परेको पहिचानको सङ्कटदेखि लिएर देशीय विचार र अर्थनीतिमा परेको सङ्कटलाई एउटा लीला मात्र हो भन्ने विचारको पथानुसरण गर्नु दुर्भाग्य थियो  । लीलाले विभिन्न ज्ञानुशासनका सन्दर्भहरूलाई जोडेर आयाम लेखनमा लागेको आक्षेपबाट बँच्ने उपाय गरेको भए पनि अन्तमा यथास्थितिवादी विचारलाई नै पश्रय दिने लेखन थियो । इन्द्रबहादुर राईको लीला लेखनलाई तिनका फलोवरहरूले पुरै संसोधन गरेर लेखनमा ल्याइसकेका हुन् । अचेलका लीलावादीहरूले समाज सरोकारलाई पनि विशेष प्रथमिकता दिइरहेकै लागेको हो ।

लक्ष्मणः मैले थोरै मोडें, नेपाली भारतीय समाजसँग त्यहींका साहित्यकारले गाँस्नैपर्ने प्रतिबद्धता के हुन् ? त्यो भाषिक पहिचानमै सिमित छ वा पहिचानका पनि बेग्लै स्वर छन् ?
·         मनोजः  भारतमा नेपाली भाषा पनि एउटा केन्द्र हो । तर त्यो भाषामा लेखिने साहित्य भारतीय साहित्यमा केन्द्र बनेको छैन । अब पहिलो भारतमा नै नेपाली साहित्यलाई उभ्याउने र यसको सौन्दर्य पढाउने काम गर्नु नै लेखकीय प्रतिबद्धतासित जोडिने सवाल हो । त्यसो गर्न भारतीय नेपाली समाजबाट नै भारतीय नेपालीसाहित्यको सौन्दर्य टिप्नु पर्यो। यसको निम्ति प्रतिबद्धता चाहिन्छ। प्रतिबद्धता भनेको चेतना हो। आफ्नै घर, समाज, समय, देशले दिने चेतना। भारतमा नेपाली समाज देखाउन, भाषिक, साँस्कृतिक, अर्थनैतिक, राजनैतिक मूल्यहरूमा परेको विविधता देखाइन पर्यो। लेखकीय विचार आफ्नै माटोमा उम्रिन पर्यो।

लक्ष्मणः मैले सुनेको थिएँ साहित्य एकेडेमी पुरस्कार पाउँदा वितरणा समारोहमा तपाइलाइ नेपाली कवि भनेर बोलाइयो । त्यसको तपाइले प्रतिवाद गर्दै म नेपाली होइन नेपाली भाषी भारतीय हुँ भन्नुभो रे । के फरक छ, एक नेपाली कवि हुनु र नेपाली भाषी भारतीय कवि हुनुमा ?
·         मनोजः यो घटना पुरस्कारको बेला होइन, अकादमीको एउटा गोष्ठीको हो । म भारतीय नागरिक कवि हुँ, तर भाषा नेपाली । हाम्रो भाषा नेपाली हो राष्ट्रियता होइन । म भारतीय कविलाई नेपालको कवि भनेर बोलाउनुले नेपाली भाषालाई लिएर केन्द्रिय तह भ्रममा छ भन्ने बुझ्नु सहयोग गर्छ। नेपाली बोल्ने बित्तिकै नेपालको हो भन्ने कुरा हामीलाई मात्र लागू हुन्छ, बङ्गला बोल्ने बित्तिकै बङ्गला देश सम्झिन्न फेरि, पश्चिम बङ्गाल नै सम्झिन्छन्। यसैमा मेरो हस्तक्षेप थियो । हामीलाई नेपाली बोलेको कारणले नै विदेशी भनिन्छ, अथवा नेपालको नागरिक । जुन भाषालाई भारतीय भाषा हो भनेर भारतको संविधानले मान्यता दिइसकेको छ । दिल्लीलाई के लाग्छ भने नेपाल भन्ने देश भारतमा छ । यसले हाम्रो पहिचानको सवाललाई स्पष्ट पार्छ । नेपाललाई पार्छ कि पार्दैन कुन्नि? हामी भारतीय नेपालीलाई नेपालको नेपाली बुझ्नु हुँदैन, यसले हाम्रो अस्तित्व र पहिचानको सवालमा ठूलो अर्थ राख्छ ।

लक्ष्मणः निश्चय नै । म फेरी पहिचानको मुद्दामा फर्कएँ । अहिले नेपालमा पनि यो मुद्दा पेचिलो बनिरहेछ । तपाइलाइ कस्तो लाग्छ दार्जिलिंग शहरमा चिल्लो कारमा गुड्ने धनाढ्य नेपाली र तपाइको एक कवितामा भनिएझैं भान्साघर नै स्कुल, स्कुल नै भान्साघर हुने नेपाली दुवैलाइ एउटै पहिचान शब्दले सम्बोधन गर्न सक्छ ?
·         मनोजः धनि नेपालीको पहिचान हुने र गरिबको नहुने सम्बन्धको पहिचानको कुरा निश्चय पनि हामीले गरिरहेका छैनौं । नेपालीमा उठेको पहिचानको मुद्दा त्यहाँको इथ्निक, भाषिक, जातिक, र सास्कृतिक मूल्यको सवालबाट नै उठेको होला । दार्जीलिङ शहरमा चिल्लो कारमा कुद्नेहरूको संख्या कति नै पो छन् ?  दिल्लीको चिल्लो सडकमा कुद्नेहरूको तुलनामा।  यता दार्जीलिङमा धनी गरिब नेपाली भाषीको जनसंख्याको हिसाब लगाएर पहिचानको मुद्दालाई अर्थ दिन सकिन्न, परिभाषित गर्न सकिन्न । यो यता पनि जातिक, भाषिक र सास्कृतिक मूल्यवाट नै सम्बोधन गरिनुपर्ने मुद्धा हो ।

लक्ष्मणः अब थोरै शैलीको कुरा गरौं । तपाइ, राजा पुनियानी, टिका भाइ जस्ता कविहरू अहिले नेपाली भाषाी भारतीय साहित्यमा उम्दा कविको रूपमा चिनिनहुन्छ । तपाइहरूले शैलीमा ल्याएको फरकपन के हो जस्तो लाग्छ ?
·         मनोजः मेरो समाजले बुझ्नसक्ने भाषाबाट कलालाई उनीहरूको प्रयोजन र सरोकारमैत्री पार्ने हाम्रो शैली हो । विदेशबाट मिथ टिपेर पण्डित्याँर्ई देखाउने लेखक समाजले साहित्यबाट समाजलाई पर पारेको छ, हामी वर तान्ने शैली मन पराउँछौं । मिथ अब हामीसितै पर्याप्त छन्। बाहिरबाट ल्याउन पर्दैन।  बट्टारेको भाषाले, केन्द्रिय विचार र अन्तरपाठ फोक्से तर रुप र डिजाइन चाँही कलाले कुद्नसम्म कुँदेका साहित्य भारतीय नेपाली समाजको मनोविज्ञान वा समाजविज्ञान नविचारी, रतिको लागि, आनन्दको लागि, केवल कलाको लागि धेरै यता लेखियो, अब कवितालाई जनमुखी बनाउने वाग्धारा, शैली, प्रस्तुतितिर विचार पु¥याउँदै गरेको पुस्ता छ ।

लक्ष्मणः तपाइ आफ्नै कविता रचना प्रक्रियाको कुरा गरौं । कतिबेला कवित लेख्नुहुन्छ वा मुड पर्खिनपर्छ ? मनोज बोगटीलाइ कविता लेख्न उद्वेलित केले गर्छ ?
·         मनोजः समय, समाज र घटनाले नै आग्रह गर्छ। समाजको अध्ययन गर्दै जाँदा, जहाँ बोल्नुपर्ने हो लाग्छ, त्यो खाली ठाउँले कविताको रूप मागेको हो लाग्छ । मानिसको सत्तामा, उसको अधिकारमा, हकमा, दुःखमा, सुखमा देखिएको सङ्कटले उद्वेलित गर्छ, जस्तो कि भान्साघरको स्कूल कविता लेख्दा सरकारी योजनाहरू अभिभावकलाई आफ्नो नानीहरूलाई अन्डा र भात खुवाउने क्षमतानिर्माणको निम्ति तयार नगरेर भोका गरिबहरूलाई भातको लोभ देखाएर अक्षर सिकाउँछु भन्नु खतरनाक विचार हो। गरीबलाई सधैँ गरीबकोरूपमा व्याख्या गर्नु हो।  स्कूलस्कूलमा भात खुवाउने नीति, गरिबहरूलाई हेपेर बनाइएको योजना हो भन्ने ज्ञानले आग्रह गरेपछि लेखियो । यस्तो केही आग्रहहरूले लेख्छु कविता ।

लक्ष्मणः सायद चर्चित कविता काफेर अमेरिकाको पछाडि विकिलिक्स र आसन्जको घटनाक्रम थियो होला है ?
·         मनोजः ती लगायत, त्यहाँ र विश्वका नागरिकहरूको व्यक्तिसत्ता, अधिकार, सुरक्षा, मानवाधिकारको सवालमा गरिएको केन्द्रियशक्तिको चलखेल र हस्तक्षेप, समाजिक, अर्थनैतिक र अन्य संयन्त्रको क्षेत्रमा देखिएको साम्राज्यवादी चलखेलको सवाल पनि छ । शक्तिकेन्द्र सधैँ शक्तिशाली हुँदैन, वास्तवमा त्यसको आधार कमजोर हुन्छ। कसैलाई मारेर नै आफू बाच्न सकिन्छ भन्ने विचारप्रति विरोधछ। प्रतिरोधी चेत छ, काफरे अमेरिकामा।

लक्ष्मणः तपाइ कवितालाइ चाहिने विम्ब र प्रतिकहरू कहाँबाट खोज्नुहुन्छ ?
·         मनोजः जतैबाट पनि, कविताको अन्तरपाठले बोल्न जुन जुन विम्ब माग्छ, प्रतिक माग्छ जहाँबाट माग्छ, खोजिन्छ। विम्ब, प्रतिक भन्ने कुरा त कविताले बोल्ने भाषा, जसले सुन्नुपर्ने हुन्छ, उसले सुन्न बुझ्न सक्ने र कलात्मक बनाउन चाहिने कुरा न हो ।

लक्ष्मणः समाजप्रति प्रतिबद्ध र अप्रतिबद्ध कविले गर्ने सौन्दर्यबोधमा के फरक हुन्छ ?
·         मनोजः सौन्दर्यबोध समाजबाट लिएको कवि समाजप्रति चिन्तित हुन्छ, उ सधैँ जनवादी हुन्छ। त्यसरी नलिएको कवि कलाप्रति चिन्तित हुन्छ, उ सधैँ कलावादी हुन्छ । कला विचारलाई सम्प्रेषणीय बनाउने माध्यम मात्र हो ।

लक्ष्मणः हामीलाइ बताइदिनोस् न नेपाली भाषाी भारतीय साहित्यको अहिलेको सबैभन्दा सकारात्मक पक्ष के हो ? सबैभन्दा चुनौती कहाँ छ ? के मा छ ?
·         मनोजः भारतीय नेपाली साहित्यको अहिलेको सकारात्मक पक्ष अधिकांश लेखकीय चेतना जनमुखी बन्दैछ । यसलाई विथोल्ने शक्ति पनि साहित्यिक समाजमा नै घुस्रिएकोले यो चेतनाको संरक्षणको सवालमा चुनौतिहरू देखापरिरहेका छन् । शाषक र शाषित एकै ठाउँ राखेर साहित्यलाई ग्रहण गर्ने घातक चेतना अबका हस्तक्षेपीहरूको निम्ति चुनौति हो । यो घरि समावेसीरूपमा आउँछ घरि यथास्थितिबोधीरूपमा। सहीँ बढी सचेत छौं।

लक्ष्मणः मलाइ लाग्छ तपाइसँग अझै धेरै विषयमा छलफल गर्न बाँकी छ । अन्त्यमा, कवितामा भर्खरै लागेको एक सिकारू कविले ध्यान दिनैपर्ने के कुरा हुन् ? भनिदिनुस न ।
·         मनोजः १९९६ मा घर फर्कनलाईशीर्षकमा मैले पहिलो कविता लेखेको थिएँ, त्यो पारि भुटानबाट खोदिएका नेपालीहरूको भूमि फर्काइको सपनाले, आग्रहले लेखियो । मनको जेसुकै कुरा लेख्नु कविता होइन । लेख्दैगरेकाले समाज र किताबको अध्ययनले कवितालाई तिखारुन् । यसो गर्न नसक्नेले कवितै नलेखुन् । समाज, समय र किताब कविको सबैभन्दा सशक्त हतियार हो ।


साहित्य उम्रिने मङ्पूमा

उदय थुलुङको दोस्रो बिहेमा

    हामी पुग्दा रविन्द्र भवन अघि ठिङ्ग उभिएका थिए शालिन कवि मोहन ठकुरी। तिनको पहिलो वाक्य थियो- ‘खाना खान जाउँ।’
बङ्गलोमा पुग्दा सम्मान खान आएका कथाकार उदय थुलुङ खाना खाएर निस्किँदै थिए। पिरो खाएर स्वॉंस्वॉं गरिरहेका कवि केवलचन्द्र लामालाई हेर्दै थुलुङले भने-‘पिरो पो खाइयो।’
मैले भने-‘स्वादिलो सम्मान खान पनि पाउनुहुनेछ नी अहिले।’
अनि थुलुङको गालाका डॉंडाहरू उचालिए।

सानो मङ्पू तर ठूलो नाम। मङ्पूलाई सम्झिँदैमा औले ज्वरो भाग्छ। किन भने कुलैन उम्रिन्छ यहॉं। कवि मनप्रसाद सुब्बा भन्छन्-‘तितो उम्रिने मङ्पूमा कति स्वादिला साहित्य फल्छन्। भारतीय नेपाली साहित्यमा नै ठूलो ठाउँ ओगट्छ मङ्पूले।’ बगान भनेकै उत्तरऔपनिवेशिकताको संकेत मान्ने कवि सुधीर छेत्रीलाई लाग्छ-‘बगानले धेरै नदिए पनि भारतीय नेपाली साहित्यलाई मनग्गै पुग्ने साहित्य दिएको छ।’ 9868 ऐकरले बनिएको मङ्पूबाट 63 वटा पुसत्क र 11 वटा पत्रिका छापिइसकेको छ।
    यसै पनि कविगुरु रविन्द्रनाथ ठाकुर दुइपल्ट आएको यो ठाउँ गुगलमा लछ्याप्रै भेटिन्छन्। विश्वले रविन्द्रनाथ ठाकुर खोज्दा मङ्पू पनि संगै भेट्छ। बङ्ला साहित्यको इतिहासमा आफ्नो नाम अलग्गै लेखाउने मैत्रेयी देवी मङ्पूमा थिइन्। तिनले बोलाइन् रविन्द्रनाथ ठाकुरलाई। सिन्कोना कारखानाका कुइनोलोजिस्ट डा. मनमोहन सेनकी श्रीमती थिइन् मैत्रेयी देवी। तिनले बङ्लामा पुस्तक नै लेखिन्-‘मङ्पूते रविन्द्र’। अङ्ग्रेजीमा ‘टेगोर बाइट फायर साइट’ अनुवाद छ। मैत्रेयी देवीसित कविगुरुको मित्रता गहिरो। चारपल्ट आए कविगुरु मङ्पू। पहिलोपल्ट 1938, दोस्रो दुइपल्ट 1939 अनि एकपल्ट 1940 मा। दोस्रोपल्ट आउँदा तिनले मैत्रेयी देवीको बङ्गलोमा नै ‘जन्मदिन’ कविता लेखे। तिनी मङ्पूमा हुँदा नै त्यो कविता आकाशवाणीले प्रसारण गर्यो। त्यहीँ नै तिनले अनेकौं चित्र पनि कोरे। तिनले चलाएको कलम, कागज, कविता, चित्र अहिले रविन्द्र संग्रहालयमा नै छन्। रविन्द्रनाथ ठाकुर मङ्पू त्यसै आएनन्, साहित्यको बीज पनि लिएर आए। तितो कुलैन उम्रिने मङ्पूमा स्वादिलो साहित्य सप्रियो। 1938 मा कविगुरुले रोपेको साहित्यको बीज 1949 मा फल्यो। त्यहीवर्ष पहिलोपल्ट नरबहादुर थापाले ‘आशा’नामक हस्तलिखित पत्रिका निकाले। संयोग कस्तो भयो भने 20 वर्षपछि मुद्रित पत्रिका ‘छहारी’ छापे नरबहादुरले नै तर ती नरबहादुर भने छेत्री थिए। दीपलाल राईले छापेे उपन्यास ‘एक कलि मुस्काई’ त्यही साल। तीनवटा रजत नाघेको मङ्पूले तीनवटै अकादमी छिराइसकेको छ। मङ्पूको मात्र होइन भारत कै सन्दर्भमा पनि उदय थुलुङ सबैभन्दा कान्छो अकादमी प्रापक। एक्लै बसेर खुरुखुरु लेखिबस्ने उदय थुलुङको एकान्तबास-कथाकृतिले यो पुरस्कार पायो। रविन्द्रनाथ ठाकुरले छोडिराखेको चप्पल लगाएरै मङ्पूले 75 वर्ष लामो साहित्यक यात्रा तय गरिसकेको छ। जुन ठाउँमा बसेर रविन्द्रले कविता लेखे त्यहीं उदय थुलुङलाई मङ्पूवासीले सम्मान गर्न उभ्याएका थिए। राम्राहरूले पाउँदापाउँदै इलिटहरूले पुरस्कार ओगट्न थालेपछि बद्नाम भइसकेको साहित्य अकादमी गतवर्ष राम्रो पुस्तक नपाएकोले दिइएन। जुरीमा परेका कवि राजेन्द्र भण्डारी अनि समालोचक घनश्याम नेपालले पुरस्कार पाउने लायक पुस्तक भेटेनन्। सधैँ झुर लेखक र झुर पुस्तकलाई पुरस्कार दिलाउन लबीको संस्कार बसालिसकेको नेपाली परामर्श समितिलाई गजबको थप्पड हान्ने जुरीहरूको आँटले राम्रो बाटो खन्यो। किन भने यसपल्ट उदय थुलुङको ‘एकान्तबास’लाई छानियो। लबी गरेर पुरस्कार हत्याउनेहरूको निम्ति यो खबर राम्रो थिएन। तर शक्तिशाली लेखन र स्तरीय कृतिलाई विश्वास गर्ने र यस्तै कृतिको हकमा पुरस्कार पर्नुपछर्र् भन्नेहरूको निम्ति भने खबर रमाइलो थियो। यसकारण थुलुङको सम्मान कार्यक्रममा रमाउने साहित्यिकहरूको तॉंती लामै थियो।
    रविन्द्रभवनमा उदय थुलुङको सम्मान हेर्न चर्चित कथाकार गुप्त प्रधान त दार्जीलिङबाट झरेकै थिए कवि केवलचन्द्र लामा, मिलन वान्तवा, मनप्रसाद सुब्बो भूपेन्द्र सुब्बा, कर्व विरह, विमल राई, टेकध्वज जिम्बा, दलसिंह अकेला पनि झरेका थिए। कालेबुङबाट हामी केही पनि नेपाली साहित्यको शिखर क्षेत्र चठिरहेका थियौं।

    नाट्यभूषण पुरस्कार ग्रहण गर्न जॉंदा चर्चित नाटककार सीके श्रेष्ठलाई अगोर्खाले सोधेछन् दिल्लीमा-‘नेपाल कहिले जानुहुन्छ?’ कुरा बुझे श्रेष्ठले। तिनले भने-‘म चीन जान्छु।’ प्रश्नकर्ताले छक्क पर्दै फेरि सोधे-‘किन।’ श्रेष्ठले भने ‘विदेश नै जाने हो भने किन चीन नजाऊँ।’ प्रश्नकर्ता हेरेको हेरेकै भए।
    उदय थुलुङले दिल्लीबाट टिपेका घटनाहरू सुन्दाउँदा म सीके श्रेष्ठलाई नै सम्झिरहेको थिएँ। कथाकार उदय थुलुङ अकादमी पुरस्कार थाप्न दिल्ली पुगेका थिए। पुरस्कार प्रापकहरूलाई आयोजकले ‘मिट द प्रेस’मा सम्मिलित गराए। पत्रकारले थुलुङसित कुरा थाल्नअघि भने-‘म पनि नेपाल गइरहन्छु नी।’ कुरा बुझे थुलुङले। तिनले भने-‘भारतको मानचित्र थाहा छ तपाईँलाई? त्यहॉं पश्चिम बङ्गाल भन्ने राज्य छ। त्यही राज्यमा नै दार्जीलिङ पर्छ। पत्रकारलाई यति कुरा पनि थाहा नहुने हो भने के पत्रकार?’ पत्रकार चुप भए। अकादमी पुरस्कार ग्रहण गरेर फर्किएपछि कवि मोहन ठकुरी, सुरेन्द्र थिङ, सभासद् रतन थापाहरूले रवीन्द्र भवनमा थुलुुङलाई भव्यरुपमा सम्मान जनाइरहेका थिए। रविन्द्र भवनमा उभिएर थुलुङले भने-‘मैले पत्रकारलाई भनें। म यदि नेपालको हुँदोहुँ त भारतको राष्ट्रिय पुरस्कार कसरी पाएँ त? गलत बुझिराखेकाहरूलाई यसरी सच्याउने दायित्व पनि लेखकहरूमा आइपर्छ।’  देश र इतिहासबारे सही जानकारी नराख्नेहरूले यसरी गर्ने प्रश्नहरूको सम्मुखिन बारम्बार भइरहनुपर्ने स्थिति कसरी स्थापित भयो यसको खोजी भइरहेको छैन। थुलुङलाई लागेको छ, आफ्नै क्षेत्रमा लेखकीय स्वतन्त्रता छैन। तिनले आफ्नो कथामा अस्वतन्त्र समयलाई सुक्ष्मरुपमा राख्नुपरेको छ। तरै पनि कथाकारलाई डर लागिबस्छ। कुनै शक्तिले पो कथाको कुरा बुझेर असुरक्षित हुनेगरी प्रतिक्रिया गरिदिने हुन् कि? यसकारण सर्जकहरू स्वतन्त्रताको निम्ति होइन सुरक्षाको निम्ति लड्नुपर्ने स्थिति छ। कथाकार उदय थुलुङले भने-‘सिर्जनामा आफ्नै समाज आएमा, त्यसलाई पढ्ने अन्यभाषीले हाम्रो अवस्थानबारे जान्ने मौका पाउँछन्।’

    रविन्द्र भवनमा उदय थुलुङलाई दिने सम्मान कार्यक्रम पुग्न कालेबुङबाट हिँड्ने टोलीमा कवि सुधीर छेत्री, अहिलेका चर्चित प्रकाशक उमेश उपमा र दैनन्दिनी च्यानलका पत्रकार मनोज राई मङ्पूमा रबीन्द्रनाथ ठाकुरको उपस्थितिलाई केलाइरहेका थिए। बाटामा उमेश उपमाले भने-‘आखिर किन आए होलान् त रविन्द्रनाथ मङ्पूमा? कविता नै लेख्न? चित्र नै कोर्न? कि मैत्रेयी देवीको निम्तो खान? यसको खोजी भएको छैन।’ मङ्पूमा रविन्द्रनाथ ठाकुरले कविता लेखेका हुन्। चित्र बनाएका हुन्। यसकारण तिनको स्मरणमा रविन्द्र भवन स्थापित छ। त्यही रविन्द्र भवनमा उभिएर मङ्पूका सर्जकहरूले आफ्नो सिर्जना सुनाउँछन्। मङ्पूमा रविन्द्रनाथ ठाकुरको ऐतिहासिक उपस्थिति नै सर्जकहरूको निम्ति उर्जा भएको छ। उमेश उपमालाई लागेको छ- ‘मङ्पूलाई बङ्गालीहरूको सेन्टिमेन्टसित जोडेर पर्यटनस्थलकोरुपमा विकास गर्न सकिन्छ।’
तर मनोज राईले उपमालाई भने-‘कसले बनाउने मङ्पूलाई रविन्द्र धरोहर?’

    सिन्कोना बगानकोरुपमा चर्चित मङ्पूका तीन सर्जकले अकादमी पुरस्कार प्राप्त गरिसकेका छन्। एमएम गुरुङ, मोहन ठकुरी अनि उदय थुलुङ। सबैभन्दा हर्षित छन् कवि मोहन ठकुरी। अध्यक्षीय सम्बोधनमा तिनल भने-‘उदय थुलुङपछिका कमाहरूले पनि साहित्य एकादमी पाउनेछन्। विश्वास छ मलाई। एमएम गुरुङ कमा, मोहन ठकुरी कमा, उदय थुलुङ कमा,...।’ सुरेन्द्र थिङ, सञ्जय विष्ट, रेमिका थापाहरू....कमापछि थपिने नाम। यी शालिन कविको शालिन सपना हुन्।

    उदय थुलुङका कथाहरू केलाउन आएका कवि मनप्रसाद सुब्बा भारतीय नेपाली साहित्यमा नै मङ्पूको उपस्थितिलाई दह्रो मान्छन्। तिनको कुरा सुनेपछि यस्तो लाग्छ कि साहित्यको केन्द्र दार्जीलिङ होइन मङ्पू हो। तर मङ्पू अहिले पनि केन्द्रदेखि बाहिर नै छ। केन्द्रका कतिपय लेखकहरूले मङ्पूमा हुने भनिएको नेपाली अकादमीको विरोध गरिरहेका छन्। उनीहरूले जतिनै विरोध गरे पनि मुख्यमन्त्री ममता व्यानर्जीले भने मङ्पू कै नाम लिएकी छन् तर जीटीए र राज्य सरकारबीच शुरु भएको  द्वन्द्वले मङ्पूको नेपाली अकादमीलाई सिङ्गै निल्ने हो कि भन्ने शंका भने चुलिएको छ।
    मनप्रसाद सुब्बाले उदय थुलुङको कथाको केन्द्रमा मान्छेको पीढा रहेको मात्र खुलाएनन् किनारा पारिएका संवेदनाहरूको संयोजन रहेको पनि खुलाए। मङ्पूवासीले गरिमामय राष्ट्रिय पुरस्कार प्रापक थुलुङलाई खदामालाले पुरिरहेको बेला मङ्पूको हर्ष शिखरमा देखिन्थ्यो। सभासद् रतन थापाले थुलुङको साईँली औंलीमा सुनको औंठी लगाउँदै भने-‘यो उपहार होइन, दायित्वबोध सुम्पेका हौं।’    
    उसित नै बसेकी आफ्नी मायालु अर्चना थुलुङतिर हेर्दै उदय थुलुङले जवाबमा भने- ‘मेरो दुइपल्ट बिहे भयो। पहिलो बिहेमा औंठी पाइन, दोस्रो बिहेमा पाएँ।’ अनि भवनमा गुञ्जियो हॉंसो।

27 फरवरीको सॉंझ घर फर्किँदा थुलुङले साईँली औंलीको औंठीलाई खेलाइरहेका थिए।
‘यसले पो गाह्रो पार्ने भयो अब’-तिनले भने।
‘किन?’- हामीले सोध्यौं।
‘हरायो भने?’-तिनले उत्तर दिए।
कस्तो डर कथाकारको। त्यो डरको कारण खोज्दै जॉंदा हॉंस पनि उठ्दै जान्छ।
सॉंच्ची नै हरायो भने?
सम्मान खान गएका हामी उदय थुलुङको दोस्रो बिहे खाएर फर्किरहेका थियौं। जॉंदा सचेत गएको फर्किँदा अचेत थियौं।

फूलमाथि बसेको कविता



अलिखित त्रासदीहरू कति छन्‌ छन्‌। कविताले ती लेख्न बॉंकी छ। अरबी कवि सिनान अन्तनुले ‘सडकभरि लाश लडिरहेको बेला एउटा नानीले सडक पार गर्न कति समय लाग्छ?’ सोधेका छन्‌। सडक पार गर्न जति समय लाग्छ, त्यो समय अत्यन्तै कठिन हुन्छ। जे पनि हुनसक्छ। त्यो नानी अर्को लाश पनि बन्न सक्छ। सडक पार गरेर पनि त्यो नानी कहॉं जान्छ? यसरी कविताको हरफले आफू पछिल्तिर छोडिराखेका अर्थहरू निर्माण हुँदै जाने हो। सिनानले युद्धको समयलाई यसरी शब्दमा टॉंगेका छन्‌। त्यो कठिन समय कति त्रासद हुन्छ?
 कविताले जत्ति भन्छ, कोहीबेला कविताले नभनेका कुराहरू कविता बनेर निस्किन्छ। कविताले नभनेको कुरा अर्थपूर्ण हुन्छ। कविताले भन्दा पनि धेर त्यही नभनेको कुराले चिमोट्‌छ।
 कविताले सप्पै कुरा भन्दैन पनि।
जस्तो कि सूरज रोसूरिले भनेका छन्‌, ‘आगो झोसिराखेर
कहॉं गयो?/धुवॉं/ माथि-माथि उठ्‌दैछ।’
कहॉं, कसले, किन आगो झोसेको हो, सूरजले भनेका छैनन्‌। धुँवा उडिरहेको इमेजले भइसकेको युद्ध र त्यसले पारेको प्रभाव दिन्छ। पाठकलाई कल्पनाशील बनाउन राम्रो कविताले मात्र सक्छ।

...

सानै थियौं हामी। लेख्थ्यौंै कविता। 12 वर्षअघि सूरज रोसूरी घरमाथिको डॉंडाको सडक किनारमा खन्ती लगाइरहेको थियो।
‘के गरेको?’-सोधें।
उसले हातले नक्साको कल्पना आउनेगरी भन्यो, ‘यहॉं भित्ते पत्रिका ठ्याक्क छापिन्छ।’
त्यो भित्तेपत्रिका थियो -जनावाज।
त्यही भित्तैपत्रिकामा सूरजका प्रारम्भीक हरफहरू टॉंसिए। ती हरफहरू कलिला नानीहरू सरह थिए। चकचके। सपनाशील। उ तोते बोल्थ्यो तर सोंचेको कुरा पुरा निस्किँदैन थियो। बोल्छु भनेको कुरा अलइलि निस्किन्थ्यो, त्यही कुरा अन्सारले बुझिन्थ्यो। शुरूका कविताहरू सबैका यस्तै हुन्छन्‌।
त्यतिखेर?
त्यतिखेर त त्यही कविता संसारका सबैभन्दा उत्कृष्ट लाग्थे।
मनोज बोगटी, छिरिङ दीन अनि अनिल तेलैजा रोसूरि (रोशन बोगटी, रिपन गौतम, सूरज गुरूङ) कोे निम्ति उनीहरूको विचार बग्ने कुलाहरू थिए। कुलाहरूबाट बग्दै बग्दै गएर ती विचारहरू खेतमा पुग्थ्यो अनि उम्रिन्थ्यो कविताजस्तै केही झार।
वास्तवमा त्यो झार थिएन। विरुवा थियो।
त्यो अहिले जवान रूखजस्तो छ।
त्यही रुखमा फलेका हुन्‌ यी कविताहरू।

यी कविताहरू डँडेलो सल्किएरपछि निस्किरहेको ‘धुँवा’ हो।
वास्तवमा त्यो धुवॉं जलिरहेको सपनाको हो। त्यो सपना हाम्रो समाजको हो। हाम्रा मानिसका हुन्‌। यस अर्थमा भित्तेपत्रिकाको नाम ‘जनावाज’ सूरजका कविताको मूल स्वर हो।

...

मेरो, छिरिङ र अनिलको नामथरबाट झिकेर हामीले ‘मदीत’ बनाएका थियौं। ’मदीत’ हाम्रो नामपछि झुन्डिने उपनाम थियो। हामीलाई लाग्थ्यो, उपनाम झुन्डिएका लेखक ठूला हुन्‌। सूरजहरूलाई पनि उस्तै लागेछ। झुन्डाए नामहरूबाट अक्षरहरू झिकेर ‘रोसूरि’। मदित र रोसूरी बनिन जति मेहनत भयो, त्यो साहित्यको निम्ति थियो। सूरज र रोशन कवितामा आए। रिपन कथामा।

सपना देख्ने उमेर कुन हो?
त्यही उमेरदेखि सूरजले सपना देखेका हुन्‌। सूरजले आफ्नो सपना मानिसहरूबाट टिपे। ती मानिसहरू जो मानिस बन्न हरक्षण सङ्घर्ष गरिरहन्छन्‌। लडिरहन्छन्‌ आफैसित। मरिरहन्छन्‌ आफैसित। हारिरहन्छन्‌ आफैसित। कहिल्यै ती मानिसले जितेको सूरजले देखेका छैनन्‌। आफ्नो समयलाई भोग्नु जान्नु कविद्वारा मात्र सम्भव छ। सूरज पनि कवि हुन्‌।

...

उसलाई लाग्थ्यो कि जुन लडाइँ चलिरहेको छ, त्यो उसको चिन्हारी निश्चितिको सङ्‌घर्ष हो। तर मानिसका सपनाहरूको व्यापार गर्न सत्ता सधैँ योजनाबद्धरूपले ती मानिसहरूसम्म जान्छ। र मानिसलाई सपनाहीन बनाउँछ। यो क्रुर खेल सूरजलाई मन पर्दैन।

पश्चिमी विचारले साहित्यलाई अझसम्म दास बनाएर राखेको छ। तेस्रो आयाम, लीला लेखनहरू यता त्यसका उदाहरण हुन्‌। अरु पनि छन्‌। ज्ञान, दर्शन, सिद्धान्त, विचार त्यो सहज उत्पादन बन्यो, जसलाई साहित्यमा राम्रैसित व्यापार गर्न सकिन्थ्यो। पश्चिमले विचारलाई  यसरी बेच्यो कि ती ‘विचार’ भारतीय नेपाली साहित्यमा नयॉं मार्केट बन्यो। त्यो मार्केट-ले लोकल विचारको हाट मासिदियो। जातीयसम्म आइपुगेको विचारले फड्‌को हालेर बिनिर्माण, उत्तरआुनिकताहरू समात्यो।
विचार ‘वास्तविक’ हुँदैन अथवा ‘सत्य कहिल्यै सत्य हुँदैन’ जस्ता गह्रौ कुराहरू दार्जीलिङ छिरेपछि स्थानिक गन्धका कविताको खोला सुक्यो। पश्चिमी विचारका दासीहरूले प्रयोगवादी चेतलाई हिँड्‌ने बाटो बनाउँदै गयो। तर प्रयोगशालामा भारतीय नेपालीहरूको रगत थिएन।
साहित्यलाई प्रभाव पार्ने विदेशी विचारले वास्तवमा हाम्रा मौलिक विचारहरू मारेका हुन्‌।
भारतीय नेपाली साहित्यमा देखिने यी सङ्‌कटहरूबारे ठूलो बहस भएन। केही समालेचकहरू त सूरजहरूको जमानामा पनि उत्तराधुनिकता, विनिर्माणहरूको परिचय दिइरहेका छन्‌। अनुवादमा आएका ती विचारहरू उस्तैरूपले आवोस नआवोस, तर उनीहरूले आफूलाई बँचाइराख्ने मैदान पाएका छन्‌। भारतीय साहित्यमा मात्र पनि नेपाली साहित्यको उपस्थिति कुन विचार र मुद्दाले स्थापित भइरहेको छ, त्यो चिनाउने काम अझसम्मै भएको छैन।
केही युवा कविहरू फेरि कवितालाई आम संवादमा लगिरहेका छन्‌। यसको विचारको केन्द्रमा ‘मानिसको सपना जोगाउनु’ रहेको छ।
सूरज त्यही मोर्चाका पछिल्लो पुस्ताका कवि हुन्‌।

...
सूरजले अघिल्लो आन्दोलनलाई भोग्न पाएनन्‌। दोस्रो आन्दोलनलाई आँखैले देख्यो। पहिलो आन्दोलन सूरजको निम्ति डँडेलो लागिसकेपछिको दृश्य थियो। सूरजले केवल डँडेलोबाट निस्किरहेको धुँवा देख्यो।
कसले झोसेको हो आगो?
 यो प्रश्न आम मानिसहरूको निम्ति भयानक विशाल रहस्य हो। सूरजले त्यही रहस्यलाई विम्ब बनाएका हुन्‌।
केन्द्र र राज्य सत्ताले सूरजका कविताका पात्रहरूमाथि धेरै ज्यादती गरेको छ। सूरज सत्तालाई सोझै प्रतिरोध गर्दैनन। तिनी आफ्ना पात्रहरूको कथा भन्छन्‌। परिस्थिति देखाउँछन्‌, अवस्था, प्रभाव र समय चिनाउँछन्‌। कविताका हरफहरूले बोलेको कविता त कविता भइगयो, नबोलेका कविता भने सूरजले गरेको त्यही सत्ताको विरोध हो।
‘यो आगो भनेको/ हाम्रो निम्ति रहेनछ।’ सूरजले यी हरफहरूभित्र कविता लुकाएर राखेको छ। पाठकलाई ‘खोतल्ने’ स्पेस समेत छोडिराखेर।

...

सूरजका कविताहरू पढेपछि, कविले भन्न खोजेको कुरा अर्थपूर्ण नरहने अक्टोभियो पाजको कुरा सम्झना गर्छु म। ‘कविले के भन्न चहान्छ, होइन,’, पाज भन्छन्‌, ‘कविताले के भन्न चहान्छ त्यहीं कविता हुन्छ।’

कविको सपना थियो, एउटा घर होस्‌। त्यसको निम्ति कवि र कविको समाजले समय लगानी गरिसकेको थियो। तर कविले जुनदिन कविता लेखे, त्यतिखेर सपना ‘पुरा’ नभएको पीढा बाहेक अर्थोक केही पनि आएन। सूरजको ‘घर’ कविताले बोकेको पीढा आम मानिसका पीढा हुन्‌।

 विचारलाई समयले प्रभावित गर्छ। दार्जीलिङमा कुन समय कस्तो परिस्थिति बनिनुपर्छ अनि त्यो समयमा दार्जीलिङका मानिसहरूको विचार के हुनुपर्छ भनेर नै केन्द्र र राज्य सत्ताले विचार निर्माण गर्छन्‌।
जस्तो कि, 40 दिन बन्द हुन्छ। मानिसहरू मर्छन्‌ अनि मानिसहरू अर्थनैतिकरूपले कमजोर बन्छन्‌
जस्तो कि, गोर्खालीग नेता मदन तामङको हत्या हुन्छ अनि मानिसहरूलाई लाग्छ, ‘यस्तो हत्याहिंसा हुने हो भने गोर्खाल्याण्ड चाहिएन। बरू शान्ति होस्‌।’
यो परिस्थिति निर्माता को हुन्‌? जसले मानिसको खास विचारलाई  मार्छ अनि उनीहरूको विचारलाई मानिसहरूमा आरोपित गर्छ। सत्तालाई जहॉं नोक्सान छ, त्यहॉं विनाश छ। सत्तालाई जहॉं फाइदा छ, त्यहॉं पनि विनाश छ। यस्तो सङ्‌कटमा मानिसले आफूलाई कसरी जोगाउनुपर्छ? त्यसको उत्तर भने कविताले दिन्छ।
 पाठकले आफ्नो समय कवितामा पाएन भने ती पाठकअघि कविताको मृत्यु हुन्छ। कवितामा आफूलाई नपाए कविता निषेधित पनि हुन्छ। यस्तो सङ्‌कट भारतीय नेपाली साहित्यमा अघिबाट नै आइसकेको छ। सूरजले सकेसम्म आफ्नो समयलाई लेखेका छन्‌।
कवि मनप्रसाद सुब्बा कविताले पाठकहरूसित संवाद गरिरहेको समय चेतलाई समकालीन कविताले प्राप्त गरेको सुखद प्राप्ती मान्छन्‌। तर समकालीन कविहरू सबैमा त्यो समय चेत स्पष्ट छैन। मनप्रसाद सुब्बा र रेमिका थापाको ‘किनाराका आवाजहरू’, टीका भाइको ‘पाइताला तल्तिर’ राजा पुनियानीको ‘अर्को लश्कर’हरूमा रहेको जस्तो समयचेतलाई अघि राखेर मनप्रसाद सुब्बाका भनाइलाई पुष्टि गर्न सकिन्छ। समग्रमा भने आंंशिक समय चेतसितै समकालीन कविता हुर्किरहेको छ।

...

सूरजभित्र पनि त्यही आंशिक समय चेत भेेटिन्छ। कवितालाई कलात्मक बनाउने दौडमा कोही बेला सूरजको समय चेतना च्यातिन्छ। एउटा विचार श्रृङ्‌खला बनाउँदै गएर कोहीबेला त्यो विचार बाटैमा रोकिन्छ। कोहीबेला कविता भङ्गालिन्छ र ताकेको लक्ष्यसम्म पुग्दैन। तरै पनि सूरजमा कविता भन्ने आफ्नो शैली छ। खाली ठाउँ, बोल्ड गरिएका लाइनहरूले कविता भन्ने कोसिस सूरजको राम्रो परफर्मेन्स हो।
सूरजका कवितामा कला र विचार घटबढ भइबस्छ। तिनको कविताभित्र लुकेको विचार आत्मसचेतताको प्रतिविम्बजस्तो लाग्छ। सूरज हरफहरूमा कविता दलिराख्छन्‌। त्यसको वासना चलिबस्छ। सूरजका कविता राम्रो चित्रकलाजस्तो पनि लाग्छ।
आर्ट हेरेजस्तो लाग्छ जब सूरज ‘जुलूसहरुको आगो’ जस्तो लाइन लेख्छन्‌। आगो त सल्केको तर ‘चिसा आवाजहरू’ सहितको। त्यस्तै जुलुस पनि ‘निहत्था जनताको आवाज’ बनेको कटु कुरा सूरजको कवितामा छ। सूरजलाई लाग्छ, त्यो जुलुस रोटीको निम्ति भइरहेको संघर्ष हो। जो कोहीबेला आत्मघाती पनि हुनसक्छ। कविताले सचेत पनि गराउँछ।
कति कवितामा शब्द भॉंचिन्छ र पाठकसित सोझो सम्बन्ध बनाइराख्न सक्दैन। कोही कविताले एकै झट्‌कामा पाठकलाई समात्न सक्छ। कोही कवितामा कवि कलिलो देखिन्छ कोही कवितामा छिपिएको।
कविता आफै एक पात्र हो। उभित्र चरित्र हाल्ने कविसित चारित्रिक गुणदोषको हेक्का कति छ, त्यसैबाट कविताले शक्ति बनाउँछ र हराउँछ पनि। सूरजमा शब्दसचेतता धेर छ। तर ती शब्दको सही संयोजन र व्यवस्थापनमा कहीं चुकेका, कहीँ उठेका छन्‌। सप्पै कविता राम्रा छैनन्‌। सप्पै कविता नराम्रा पनि छैनन्‌।
सूरजको प्रयास सधैँ शक्तिशाली कविता लेख्नु हो। यो सचेतता भनेको कविलाई जिउँदो राख्ने सूत्र हो। कवितासित सूरज इमान्दार छन्‌।

सूरजले गाउँको दुःखलाई पनि लेखेका छन्‌ देशको सङ्‌कट पनि। संवेदना मरेको, देश सञ्चालन गर्नेहरू नै मुर्दा बनेको लेख्दालेख्दै सूरजले अन्धविश्वासको अँध्यारो पाटो पनि उघारेका छन्‌। कहीँ सूरजलाई आध्यात्मिक पनि देखिन्छ, कहीँ क्रान्तिकारी पनि। तिनका कविताका पात्रहरू दर्जीलिङका विभिन्न गाउँमा बस्छन्‌। कोही शहरिया भएका छन्‌। आजको समय लेख्दा सूरज साइवर कल्चरले प्रभावित समाज भुल्दैनन्‌।
 इटाली कवि युर्जेनियो मन्ता कवितालाई अट्टेरी ज्ञानी मान्छेजस्तो मान्छन्‌। कविताले कुनै पनि निरङ्‌कुशतालाई नमान्ने घोषणा पनि गर्छन्‌। अमेरिकी कवि एलेन गिन्सवर्ग चेतनाबोध र चेतनाको पुनद्वारबाट नै विश्वलाई बचाउन सक्ने बताउँछन्‌। तिनी यस्तो काम कविताले मात्र गर्न सक्ने पक्षका कवि पनि हुन्‌। सूरजका कविता पनि निरङ्‌कुसताको विपक्षमा छ। मानिसमाथि भइरहेका अन्यायहरूको विरोध, संवेदनाहरूको संरक्षण, मानिसले बॉंच्न सक्ने र बॉंच्न पाउने समाज सूरजका कविताले देखेको सपना हो।
सवाल्टर्नहरूको पक्षमा उभिएकी गायत्री चक्रवर्ती स्पीभाकलाई अचेल लाग्छ, आफ्ना विचारयात्रीहरू पनि सम्भ्रान्त बन्दै गए। उनीहरू बिल्डिङमा बसेर सवाल्टर्नको पक्षमा विचारको खेती गर्छन्‌। तर सवाल्टर्नहरूसम्मै नपुगिञ्जेल, उनीहरूसित उनीहरूजस्तै नबनिञ्जेल सत्य बुझ्न कठिन हुन्छ। यसकारण स्पीभाक घुमिहिँड्‌छन्‌।

दार्जीलिङका युवा कविहरूलाई यसरी घुमिहिँड्‌न परेन। उनीहरू आफै सिमान्तकृत हुन्‌। उनीहरूको कविताले बोलेको कुरा ती नै सिमान्तकृत मानिसको आवाज स्वत बन्छन्‌। तर भारतीय नेपाली कतिपय कविहरूले आफूलाई सिमान्तकृतहरूको जमातबाट माथि उठाएर कविता नलेखेका होइनन्‌। मानौं उनीहरू अर्कै टापूका मानिस हुन्‌। समयचेतका कविहरू भने ती नै वर्गमा बसेर उनीहरूकै पक्षमा कविता लेखिरहेका छन्‌। वास्तवमा उनीहरूले भारतीय नेपाली कविता लेखिरहेका छन्‌। ती मध्येमा सूरज पनि एक हुन्‌।
निग्रोहरूले आफ्नो छालालाई लेखे। आफ्नो गन्धलाई लेखे। ती हामीले पढ्‌न पायौं। भारतीय नेपाली कविहरूले पनि आफ्नो माटो, छाला, गन्ध, संस्कृति, समाजलाई नलेखेसम्म अन्य भाषीले हामीलाई पढ्‌न सक्दैनन्‌। क्यापिटलिस्ट सोसाइटीलाई जे चाहिएको हो, त्यही विचार विश्वलाई दियो। प्रभाव र प्रभुत्वमा राख्यो। हाम्रा बुद्धिजीवीहरू पनि त्यही प्रभावमा परे। उनीहरू विचारको दास बनेपछि समाज पनि दास बन्यो।
अबका कविहरू सकेसम्म यस्ता दोषहरूबाट बाहिर जान चहान्छन्‌।

...

अरबी कवि इमान मार्शलले कविहरूले आफ्नै शैली आफै बनाउने दाबी गर्छिन्‌। ‘परम्पराबाट कसैले शैली लिँदैनन्‌,’ भन्छिन्‌, ‘जब त्यो लेखक आफ्नो कुरा भन्ने बाटो खोज्छ, शैली आफै निर्माण हुन्छ।’ सूरजको कविताले पनि त्यो शैली खोज जारी राखेको छ। अहिलेलाई सूरजका कविताको चरित्र शालीन छ। यसै पनि युवा कविहरू एकरूपताको शिकार भएकै छन्‌। सूरज त्योबाट अछुत छैनन्‌। अन्य युवा कविहरू झैं आफ्नो कथ्यको खोज सूरजको पनि सङ्‌घर्ष हो।
धुवॉं-त्यही सङ्‌घर्षकालीन अवस्था हो।

...

त्यतिखेर हामी सानै थियौं। तर कविता लेख्थ्यौं।
के लेख्थ्यौं अहिले थाहा छैन। सूरज कविता त लेख्न चहान्थे, तर जान्दैन थिए। यसरी लेखन न, भन्थेँ म तर थिएँ उही ड्याङको। तर त्यतिखेर एउटा दाजुको कर्तव्य निभाएँ हुँला।
अहिले म पनि हुर्किएँ सूरज पनि। यतिखेर त हामीले कविता लेख्न जान्नुपर्छ। जानेनौं भने जान्नेहरूले हाम्रा कवितामा कविता भेट्‌दैनन्‌। हाम्रो कोसिस त कवितालाई जिउने शैली बनाउने हो। कवितालाई इमान्दाररूपले आफूमा समाहित गरिएन भने कविताले शक्ति हराउँछ। सूरजको समयचेत तीब्ररूपले आवोस्‌, लागेको छ।

सूरज कोमल कवि हुन्‌। फूलमाथि थपक्क बसेको छ सूरजको कवितीय शालीनता। सूरजका कविताहरू पढेपछि मैले गर्न सकेको कुरा यति हो अहिले। कुरा गर्ने पालो अब पाठकको।