साहित्य उम्रिने मङ्पूमा

उदय थुलुङको दोस्रो बिहेमा

    हामी पुग्दा रविन्द्र भवन अघि ठिङ्ग उभिएका थिए शालिन कवि मोहन ठकुरी। तिनको पहिलो वाक्य थियो- ‘खाना खान जाउँ।’
बङ्गलोमा पुग्दा सम्मान खान आएका कथाकार उदय थुलुङ खाना खाएर निस्किँदै थिए। पिरो खाएर स्वॉंस्वॉं गरिरहेका कवि केवलचन्द्र लामालाई हेर्दै थुलुङले भने-‘पिरो पो खाइयो।’
मैले भने-‘स्वादिलो सम्मान खान पनि पाउनुहुनेछ नी अहिले।’
अनि थुलुङको गालाका डॉंडाहरू उचालिए।
•
सानो मङ्पू तर ठूलो नाम। मङ्पूलाई सम्झिँदैमा औले ज्वरो भाग्छ। किन भने कुलैन उम्रिन्छ यहॉं। कवि मनप्रसाद सुब्बा भन्छन्-‘तितो उम्रिने मङ्पूमा कति स्वादिला साहित्य फल्छन्। भारतीय नेपाली साहित्यमा नै ठूलो ठाउँ ओगट्छ मङ्पूले।’ बगान भनेकै उत्तरऔपनिवेशिकताको संकेत मान्ने कवि सुधीर छेत्रीलाई लाग्छ-‘बगानले धेरै नदिए पनि भारतीय नेपाली साहित्यलाई मनग्गै पुग्ने साहित्य दिएको छ।’ 9868 ऐकरले बनिएको मङ्पूबाट 63 वटा पुसत्क र 11 वटा पत्रिका छापिइसकेको छ।
    यसै पनि कविगुरु रविन्द्रनाथ ठाकुर दुइपल्ट आएको यो ठाउँ गुगलमा लछ्याप्रै भेटिन्छन्। विश्वले रविन्द्रनाथ ठाकुर खोज्दा मङ्पू पनि संगै भेट्छ। बङ्ला साहित्यको इतिहासमा आफ्नो नाम अलग्गै लेखाउने मैत्रेयी देवी मङ्पूमा थिइन्। तिनले बोलाइन् रविन्द्रनाथ ठाकुरलाई। सिन्कोना कारखानाका कुइनोलोजिस्ट डा. मनमोहन सेनकी श्रीमती थिइन् मैत्रेयी देवी। तिनले बङ्लामा पुस्तक नै लेखिन्-‘मङ्पूते रविन्द्र’। अङ्ग्रेजीमा ‘टेगोर बाइट फायर साइट’ अनुवाद छ। मैत्रेयी देवीसित कविगुरुको मित्रता गहिरो। चारपल्ट आए कविगुरु मङ्पू। पहिलोपल्ट 1938, दोस्रो दुइपल्ट 1939 अनि एकपल्ट 1940 मा। दोस्रोपल्ट आउँदा तिनले मैत्रेयी देवीको बङ्गलोमा नै ‘जन्मदिन’ कविता लेखे। तिनी मङ्पूमा हुँदा नै त्यो कविता आकाशवाणीले प्रसारण गर्यो। त्यहीँ नै तिनले अनेकौं चित्र पनि कोरे। तिनले चलाएको कलम, कागज, कविता, चित्र अहिले रविन्द्र संग्रहालयमा नै छन्। रविन्द्रनाथ ठाकुर मङ्पू त्यसै आएनन्, साहित्यको बीज पनि लिएर आए। तितो कुलैन उम्रिने मङ्पूमा स्वादिलो साहित्य सप्रियो। 1938 मा कविगुरुले रोपेको साहित्यको बीज 1949 मा फल्यो। त्यहीवर्ष पहिलोपल्ट नरबहादुर थापाले ‘आशा’नामक हस्तलिखित पत्रिका निकाले। संयोग कस्तो भयो भने 20 वर्षपछि मुद्रित पत्रिका ‘छहारी’ छापे नरबहादुरले नै तर ती नरबहादुर भने छेत्री थिए। दीपलाल राईले छापेे उपन्यास ‘एक कलि मुस्काई’ त्यही साल। तीनवटा रजत नाघेको मङ्पूले तीनवटै अकादमी छिराइसकेको छ। मङ्पूको मात्र होइन भारत कै सन्दर्भमा पनि उदय थुलुङ सबैभन्दा कान्छो अकादमी प्रापक। एक्लै बसेर खुरुखुरु लेखिबस्ने उदय थुलुङको एकान्तबास-कथाकृतिले यो पुरस्कार पायो। रविन्द्रनाथ ठाकुरले छोडिराखेको चप्पल लगाएरै मङ्पूले 75 वर्ष लामो साहित्यक यात्रा तय गरिसकेको छ। जुन ठाउँमा बसेर रविन्द्रले कविता लेखे त्यहीं उदय थुलुङलाई मङ्पूवासीले सम्मान गर्न उभ्याएका थिए। राम्राहरूले पाउँदापाउँदै इलिटहरूले पुरस्कार ओगट्न थालेपछि बद्नाम भइसकेको साहित्य अकादमी गतवर्ष राम्रो पुस्तक नपाएकोले दिइएन। जुरीमा परेका कवि राजेन्द्र भण्डारी अनि समालोचक घनश्याम नेपालले पुरस्कार पाउने लायक पुस्तक भेटेनन्। सधैँ झुर लेखक र झुर पुस्तकलाई पुरस्कार दिलाउन लबीको संस्कार बसालिसकेको नेपाली परामर्श समितिलाई गजबको थप्पड हान्ने जुरीहरूको आँटले राम्रो बाटो खन्यो। किन भने यसपल्ट उदय थुलुङको ‘एकान्तबास’लाई छानियो। लबी गरेर पुरस्कार हत्याउनेहरूको निम्ति यो खबर राम्रो थिएन। तर शक्तिशाली लेखन र स्तरीय कृतिलाई विश्वास गर्ने र यस्तै कृतिको हकमा पुरस्कार पर्नुपछर्र् भन्नेहरूको निम्ति भने खबर रमाइलो थियो। यसकारण थुलुङको सम्मान कार्यक्रममा रमाउने साहित्यिकहरूको तॉंती लामै थियो।
    रविन्द्रभवनमा उदय थुलुङको सम्मान हेर्न चर्चित कथाकार गुप्त प्रधान त दार्जीलिङबाट झरेकै थिए कवि केवलचन्द्र लामा, मिलन वान्तवा, मनप्रसाद सुब्बो भूपेन्द्र सुब्बा, कर्व विरह, विमल राई, टेकध्वज जिम्बा, दलसिंह अकेला पनि झरेका थिए। कालेबुङबाट हामी केही पनि नेपाली साहित्यको शिखर क्षेत्र चठिरहेका थियौं।
•
    नाट्यभूषण पुरस्कार ग्रहण गर्न जॉंदा चर्चित नाटककार सीके श्रेष्ठलाई अगोर्खाले सोधेछन् दिल्लीमा-‘नेपाल कहिले जानुहुन्छ?’ कुरा बुझे श्रेष्ठले। तिनले भने-‘म चीन जान्छु।’ प्रश्नकर्ताले छक्क पर्दै फेरि सोधे-‘किन।’ श्रेष्ठले भने ‘विदेश नै जाने हो भने किन चीन नजाऊँ।’ प्रश्नकर्ता हेरेको हेरेकै भए।
    उदय थुलुङले दिल्लीबाट टिपेका घटनाहरू सुन्दाउँदा म सीके श्रेष्ठलाई नै सम्झिरहेको थिएँ। कथाकार उदय थुलुङ अकादमी पुरस्कार थाप्न दिल्ली पुगेका थिए। पुरस्कार प्रापकहरूलाई आयोजकले ‘मिट द प्रेस’मा सम्मिलित गराए। पत्रकारले थुलुङसित कुरा थाल्नअघि भने-‘म पनि नेपाल गइरहन्छु नी।’ कुरा बुझे थुलुङले। तिनले भने-‘भारतको मानचित्र थाहा छ तपाईँलाई? त्यहॉं पश्चिम बङ्गाल भन्ने राज्य छ। त्यही राज्यमा नै दार्जीलिङ पर्छ। पत्रकारलाई यति कुरा पनि थाहा नहुने हो भने के पत्रकार?’ पत्रकार चुप भए। अकादमी पुरस्कार ग्रहण गरेर फर्किएपछि कवि मोहन ठकुरी, सुरेन्द्र थिङ, सभासद् रतन थापाहरूले रवीन्द्र भवनमा थुलुुङलाई भव्यरुपमा सम्मान जनाइरहेका थिए। रविन्द्र भवनमा उभिएर थुलुङले भने-‘मैले पत्रकारलाई भनें। म यदि नेपालको हुँदोहुँ त भारतको राष्ट्रिय पुरस्कार कसरी पाएँ त? गलत बुझिराखेकाहरूलाई यसरी सच्याउने दायित्व पनि लेखकहरूमा आइपर्छ।’  देश र इतिहासबारे सही जानकारी नराख्नेहरूले यसरी गर्ने प्रश्नहरूको सम्मुखिन बारम्बार भइरहनुपर्ने स्थिति कसरी स्थापित भयो यसको खोजी भइरहेको छैन। थुलुङलाई लागेको छ, आफ्नै क्षेत्रमा लेखकीय स्वतन्त्रता छैन। तिनले आफ्नो कथामा अस्वतन्त्र समयलाई सुक्ष्मरुपमा राख्नुपरेको छ। तरै पनि कथाकारलाई डर लागिबस्छ। कुनै शक्तिले पो कथाको कुरा बुझेर असुरक्षित हुनेगरी प्रतिक्रिया गरिदिने हुन् कि? यसकारण सर्जकहरू स्वतन्त्रताको निम्ति होइन सुरक्षाको निम्ति लड्नुपर्ने स्थिति छ। कथाकार उदय थुलुङले भने-‘सिर्जनामा आफ्नै समाज आएमा, त्यसलाई पढ्ने अन्यभाषीले हाम्रो अवस्थानबारे जान्ने मौका पाउँछन्।’
•
    रविन्द्र भवनमा उदय थुलुङलाई दिने सम्मान कार्यक्रम पुग्न कालेबुङबाट हिँड्ने टोलीमा कवि सुधीर छेत्री, अहिलेका चर्चित प्रकाशक उमेश उपमा र दैनन्दिनी च्यानलका पत्रकार मनोज राई मङ्पूमा रबीन्द्रनाथ ठाकुरको उपस्थितिलाई केलाइरहेका थिए। बाटामा उमेश उपमाले भने-‘आखिर किन आए होलान् त रविन्द्रनाथ मङ्पूमा? कविता नै लेख्न? चित्र नै कोर्न? कि मैत्रेयी देवीको निम्तो खान? यसको खोजी भएको छैन।’ मङ्पूमा रविन्द्रनाथ ठाकुरले कविता लेखेका हुन्। चित्र बनाएका हुन्। यसकारण तिनको स्मरणमा रविन्द्र भवन स्थापित छ। त्यही रविन्द्र भवनमा उभिएर मङ्पूका सर्जकहरूले आफ्नो सिर्जना सुनाउँछन्। मङ्पूमा रविन्द्रनाथ ठाकुरको ऐतिहासिक उपस्थिति नै सर्जकहरूको निम्ति उर्जा भएको छ। उमेश उपमालाई लागेको छ- ‘मङ्पूलाई बङ्गालीहरूको सेन्टिमेन्टसित जोडेर पर्यटनस्थलकोरुपमा विकास गर्न सकिन्छ।’
तर मनोज राईले उपमालाई भने-‘कसले बनाउने मङ्पूलाई रविन्द्र धरोहर?’
•
    सिन्कोना बगानकोरुपमा चर्चित मङ्पूका तीन सर्जकले अकादमी पुरस्कार प्राप्त गरिसकेका छन्। एमएम गुरुङ, मोहन ठकुरी अनि उदय थुलुङ। सबैभन्दा हर्षित छन् कवि मोहन ठकुरी। अध्यक्षीय सम्बोधनमा तिनल भने-‘उदय थुलुङपछिका कमाहरूले पनि साहित्य एकादमी पाउनेछन्। विश्वास छ मलाई। एमएम गुरुङ कमा, मोहन ठकुरी कमा, उदय थुलुङ कमा,...।’ सुरेन्द्र थिङ, सञ्जय विष्ट, रेमिका थापाहरू....कमापछि थपिने नाम। यी शालिन कविको शालिन सपना हुन्।
•
    उदय थुलुङका कथाहरू केलाउन आएका कवि मनप्रसाद सुब्बा भारतीय नेपाली साहित्यमा नै मङ्पूको उपस्थितिलाई दह्रो मान्छन्। तिनको कुरा सुनेपछि यस्तो लाग्छ कि साहित्यको केन्द्र दार्जीलिङ होइन मङ्पू हो। तर मङ्पू अहिले पनि केन्द्रदेखि बाहिर नै छ। केन्द्रका कतिपय लेखकहरूले मङ्पूमा हुने भनिएको नेपाली अकादमीको विरोध गरिरहेका छन्। उनीहरूले जतिनै विरोध गरे पनि मुख्यमन्त्री ममता व्यानर्जीले भने मङ्पू कै नाम लिएकी छन् तर जीटीए र राज्य सरकारबीच शुरु भएको  द्वन्द्वले मङ्पूको नेपाली अकादमीलाई सिङ्गै निल्ने हो कि भन्ने शंका भने चुलिएको छ।
    मनप्रसाद सुब्बाले उदय थुलुङको कथाको केन्द्रमा मान्छेको पीढा रहेको मात्र खुलाएनन् किनारा पारिएका संवेदनाहरूको संयोजन रहेको पनि खुलाए। मङ्पूवासीले गरिमामय राष्ट्रिय पुरस्कार प्रापक थुलुङलाई खदामालाले पुरिरहेको बेला मङ्पूको हर्ष शिखरमा देखिन्थ्यो। सभासद् रतन थापाले थुलुङको साईँली औंलीमा सुनको औंठी लगाउँदै भने-‘यो उपहार होइन, दायित्वबोध सुम्पेका हौं।’    
    उसित नै बसेकी आफ्नी मायालु अर्चना थुलुङतिर हेर्दै उदय थुलुङले जवाबमा भने- ‘मेरो दुइपल्ट बिहे भयो। पहिलो बिहेमा औंठी पाइन, दोस्रो बिहेमा पाएँ।’ अनि भवनमा गुञ्जियो हॉंसो।
•
27 फरवरीको सॉंझ घर फर्किँदा थुलुङले साईँली औंलीको औंठीलाई खेलाइरहेका थिए।
‘यसले पो गाह्रो पार्ने भयो अब’-तिनले भने।
‘किन?’- हामीले सोध्यौं।
‘हरायो भने?’-तिनले उत्तर दिए।
कस्तो डर कथाकारको। त्यो डरको कारण खोज्दै जॉंदा हॉंस पनि उठ्दै जान्छ।
सॉंच्ची नै हरायो भने?
सम्मान खान गएका हामी उदय थुलुङको दोस्रो बिहे खाएर फर्किरहेका थियौं। जॉंदा सचेत गएको फर्किँदा अचेत थियौं।